Saga - 2017, Side 45

kristrún halla helgadóttir
Manntalið 1729 og fyrirætlanir um
flutninga fólks til Grænlands
Manntalið 1729 er um margt áhugaverð heimild. Það nær yfir þrjár
sýslur landsins, þar er allra heimilismanna getið með nafni auk þess
sem sýslumenn, sem sáu um framkvæmdina, tóku upp hjá sér að
sleppa skráningum vísvitandi eða bæta við upplýsingum sem ekki var
óskað eftir. kallað var eftir skráningu fólks í átta sýslum en aðeins er
vitað um manntöl úr þremur þeirra. Ástæða manntalstökunnar voru
fyrirmæli frá dönskum stjórnvöldum um að finna einstaklinga hér á
landi sem vildu flytja til Grænlands. Tíminn var skammur og tók amt -
maður þá ákvörðun að láta skrá manntal til þess að leggja fyrir konung
svo hann gæti sjálfur valið þá einstaklinga sem hann vildi senda,
nauðuga eða viljuga, til Grænlands. Hér er því haldið fram að hinn sér-
staki aðdragandi manntalsins, sem hér verður rakinn í ákvörðunum
stjórnvalda og bréfasamskiptum æðstu ráðamanna, hafi haft afgerandi
áhrif á skráningu þess og þar með heimildargildi.
Nokkrar veigamiklar breytingar urðu í stjórnsýslu danska ríkisins á
síðari hluta 17. aldar og í upphafi 18. aldar. Þegar einveldi komst á í
Danmörku árið 1660 urðu embættismenn atkvæðamiklir í stjórnun
ríkisins og voru meðal annars embætti stiftamtmanna og amtmanna
stofnuð. Íslendingar urðu þó ekki varir við miklar breytingar fyrst í
stað því embætti stiftamtmanns yfir Íslandi var ekki komið á fót fyrr
en eftir að Henrik Bjelke lést, árið 1683, en hann var síðasti léns -
maður hér á landi. Embætti landfógeta með aðsetur á Íslandi var
stofnað árið 1684 og sá hann um Jarðabókarsjóð en í hann fóru
tekjur konungs og útgjöld hér á landi. Það var ekki fyrr en árið 1688
sem stofnað var embætti amtmanns með aðsetur á Íslandi. Sænski
sagnfræðingurinn Harald Gustafsson telur að þótt Ísland hafi fengið
sams konar stjórnsýslukerfi og aðrir hlutar danska konungsríkisins
hafi kerfið ekki farið að virka hér að ráði fyrr en um 40 árum síðar.
Má í því sambandi benda á að fyrsti stiftamtmaðurinn yfir Íslandi,
Ulrik Christian Gyldenløve, var einungis fimm ára að aldri þegar
Saga LV:1 (2017), bls. 43–73
G R E I N A R
Saga vor 2017.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 18.5.2017 11:01 Page 43