Saga - 2017, Side 48

töl eru óvenjuleg, hvert á sinn hátt, að stærð og gerð en eiga það
sameiginlegt að lítils samræmis gætir í skráningu þeirra. Það var
ekki fyrr en samræmd manntalsgerð hófst í danska konungsríkinu,
árið 1801, að greina má aukna samræmingu í skráningunni. Mann -
tölin á 18. öld hafa að geyma áhugaverða sögu sem varpar ljósi á þá
atburði sem áttu sér stað á öldinni en ekki síður á stjórnsýsluna sem
hér var við lýði og tilraunir yfirvalda til að ná betri tökum á Íslandi.
Óvenjumörg manntöl voru skráð hér á landi á 18. öld í samanburði
við nágrannaríkin. Það er engu líkara en fjarlægð landsins frá móður -
landinu hafi orðið þess valdandi að stjórnvöld kölluðu eftir ná -
kvæm um upplýsingum um samsetningu og fjölda íbúa, mun frekar
en heima fyrir, og gætir slíkrar þróunar víðar á 17. og 18. öld.9
Manntöl hafa verið mikilvægar heimildir sagnfræðinga sem hafa
sótt þangað margháttaðar upplýsingar um íslenska samfélagsgerð á
hverjum tíma. En hvers konar heimildir eru manntöl 18. aldar og
hversu áreiðanleg eru þau? Til þess að öðlast góðan skilning á slík-
um heimildum er mikilvægt að kynna sér aðdragandann að skrán-
ingu þeirra. Aðdragandi manntals skiptir máli vegna þess að hann
hefur áhrif á skráninguna sjálfa. Íþyngjandi stjórnvaldsákvörðun
sem lýtur að skráningu manntala getur t.d. skipt sköpum um þær
upplýsingar sem þar birtast — eða er sleppt. Fyrirmælin sjálf um
skráninguna skipta einnig máli því þannig má átta sig á hvers konar
upplýsinga er að vænta í viðkomandi manntali og því ekki hægt að
álykta út frá þögn heimildar um upplýsingar sem ekki var óskað
eftir. Manntal sem skráð var í þremur sýslum á Íslandi árið 1729 er
kjörið dæmi um þetta, en mikið hefur varðveist af bréfum sem
tengj ast atburðarásinni sem fór af stað og leiddi til skráningar þess.
Hér verða samskipti æðstu ráðamanna í aðdraganda manntalsins
reifuð og rýnt í handritið sjálft í þeim tilgangi að meta heimildar -
gildi þess. Um leið verður greint frá merkilegri ráðagerð danskra
stjórnvalda um að flytja hóp Íslendinga til Grænlands til að byggja
þar upp nýlendu Danakonungs.
kristrún halla helgadóttir46
9 Sjá frekari umfjöllun um þetta efni: Lbs-Hbs. (Landsbókasafn Íslands – Háskóla -
bóka safn). kristrún Halla Helgadóttir, Fjögur manntöl frá 18. öld. Aðdragandi
og greining manntalanna 1729, 1735, 1753 og 1762. Ritgerð til MA-prófs í
sagnfræði við Háskóla Íslands 2016.
Saga vor 2017.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 18.5.2017 11:01 Page 46