Saga - 2017, Page 178

gerðinni. Fjórir meginkaflar hennar fjalla þannig um þessi atriði. Þótt það
komi ekki beinlínis fram er ljóst að tímamörk þessara fjögurra kafla taka að
mestu mið af embættistíð einstakra landlækna. Fimmti kaflinn („Hug -
myndir nýskipaðs landlæknis um fæðingarhjálp“) fjallar þannig um emb-
ættistíð Bjarna Pálssonar, fyrsta landlæknisins (1760−1779). Sjötti kaflinn
(„Takmörkuð menntun skerti umsvif landlækna og um leið árangur í
fæðingarhjálp“) er um tímabilið frá andláti Bjarna Pálssonar til embættis -
töku Jóns Thorsteinsen en þá sátu nokkrir læknar á stóli landlæknis (1779−
1820). Sjöundi kaflinn („yfirsetukvennanám og menntun nýrrar kynslóðar
lækna“) nær til embættistíðar Thorsteinsen (1820−1855) og áttundi kaflinn
(„Fæðingarhjálp og stofnun Læknaskólans í Reykjavík“) yfir embættistíð
Jóns Hjaltalín en hann sat á stóli landlæknis frá árinu 1855 til dauðadags
1881. Í þessum áttunda kafla er sagt frá því hvernig menntun lækna færðist
að verulegu leyti til Íslands og hvernig kennsla ljósmæðraefna var að
nokkru leyti falin héraðslæknum.
Í þessum fjórum köflum, þ.e. fimmta til og með áttunda kafla, er fjallað
um hlutverk og verksvið landlækna, héraðslækna og ljósmæðra á rannsókn-
artímanum. Umfjöllun um menntun er í fyrirrúmi og leggur höfundur áherslu
á að lýsa þeim breytingum sem urðu á menntun lækna og ljós mæðra.
Fagvæðingar- og framfarahugtakinu er haldið á lofti í þessum köflum og
telur höfundur að á rannsóknartímabilinu hafi orðið stórstígar framfarir á
sviði fæðingarhjálpar hér á landi sem erlendis.
Allmargar ítarlegar lýsingar á erfiðuðum fæðingum eru í þessum fjórum
köflum (og raunar annars staðar í ritgerðinni), einkum þeim fæðingum sem
læknar komu að. Ekki er alltaf ljóst hvaða hlutverki þessar lýsingar eiga að
þjóna en litlar sem engar ályktanir eru dregnar af þeim. Varð t.a.m. almenn-
ara að sængurkonur og nýburar lifðu af inngrip lækna í fæðingar eftir því
sem leið á tímabilið? Það er raunar bagalegt að lítið sem ekkert er vikið að
ungbarna- og mæðradauða í rannsókninni. Rannsóknin snýst vissulega ekki
um lýðfræðilega þætti heilbrigðis- og fæðingarþjónustu, en hér hefði nægt
að draga ályktanir af hagtölum um þróun ungbarnadauða og fyrirliggjandi
rannsóknum á þróun ungbarnadauða á tímabilinu en um ungbarnadauða á
18. og 19. öld hefur talsvert verið ritað hér á landi.
Það vekur einnig athygli að höfundur virðist ekki þekkja til helstu al -
þjóð legu rannsókna og kenninga um ástæður fyrir bættum lífslíkum á 19.
öld. Nokkur ágreiningur hefur verið um þetta efni meðal fræðimanna á
undanförnum áratugum sem rétt hefði verið að gera skil. Hér má t.a.m.
nefna rannsóknir þeirra Thomasar Mckeown og Simons Szreter. Þótt þá
greini á um ástæður bætts heilbrigðis á 19. öld eru þeir — eins og flestir
fræðimenn á sviði heilbrigðissögu — sammála um að framfarir í læknavís-
indum hafi haft lítil sem engin áhrif á heilsufar og lífslíkur manna fyrr en
undir lok 19. aldar ef frá sé talin kúabólusetning. Þetta er atriði sem hefði
þurft að gera grein fyrir og taka afstöðu til í umfjöllun um framfarir í lækna-
andmæli176
Saga vor 2017.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 18.5.2017 11:01 Page 176