Saga - 2017, Síða 218

Þjóðminjasafn Íslands og er útgáfan hluti af ritröð safnsins. Bókin er því
alfarið Árna Daníels en að sama skapi bautasteinn eftir hinn gengna fræði-
mann.
Þótt vissulega hafi einstök héruð eða héraðsríki komist í brennidepil í
gegnum tíðina eru eiginlegar héraðslýsingar á borð við þær sem eru aðals-
merki franskrar rannsóknarhefðar fremur sjaldgæfar í íslenskri miðaldasögu
(þar sem afmörkuðu svæði er lýst sem samfélagslegri heild út frá sögulegri
landafræði, hagsögu, félagssögu og menningarsögu). Á síðari tímum er
helst að nefna Gamlar götur og goðavald eftir Helga Þorláksson, þar sem mót-
un valds í Rangárþingi er sett í beint samhengi við landfræðilegar aðstæður,
og tilraun Sverris Jakobssonar til þess að túlka valdasögu Breiðafjarðar út
frá þeirri forsendu að fjörðurinn hafi fyrrum myndað, bæði í huga og reynd,
félagslega og efnahagslega heild. Þessar rannsóknir eru þó á margan hátt
ólíkar því sem mætir okkur í rannsókn Árna Daníels, bæði í aðferðum og
sjónarhorni. Oddaverjar mynduðu öflugt héraðsríki í Rangárþingi og á
Breiðafirði réðu Sturlungar lögum og lofum um langt skeið í bandalagi við
aðrar ættir eða fjölskyldur. Svarfaðardalur er hins vegar miklu minni á allan
hátt en Rangárþing og Breiðafjörður, hvort sem er landfræðilega, efnahags-
lega eða pólitískt. Hann varð aldrei auðkenndari heild á miðöldum en hver
annar dalur er í eðli sínu og í umróti tólftu og þrettándu aldar ófst hann inn
í átök um héraðsvöld í Eyjafirði. Helgi hafði ekki síst áhuga á efnahag og
völdum í samhengi félagsfræðilegra og mannfræðilegra kenninga en Sverrir
vísar til franskra fyrirmynda, einkum túlkunar Fernand Braudel á Mið jarðar -
hafssvæðinu, um heildstæða túlkun. Hvorugt einkennir rannsókn Árna
Daníels, það síðarnefnda að takmörkuðu leyti en það fyrra alls ekki. Þó er
margt sem mælir með því að nálgast Svarfaðardal sem afmarkað rann -
sóknar viðfang og eftir lestur bókarinnar er full vissa fyrir því að þessi grunn -
hugmynd kristjáns Eldjárns var vel til fundin.
Við blasir að heimildagrundvöllur þeirra þriggja rannsókna sem hér
hafa verið nefndar er harla ólíkur, bæði hvað varðar fornleifar og einkum
ritheimildir. Það skýrir þó ekki alfarið þann mun sem fram kemur í aðferð -
um og sjónarhorni heldur endurspeglar hann almennari áherslumun á milli
umræddra höfunda sem greina má í öðrum verkum þeirra. Að þessu leyti
má segja að fátt komi á óvart í fyrirliggjandi riti; það kallast mjög ágætlega
á við önnur verk Árna Daníels og ber yfirgripsmikilli þekkingu hans og
áhuga á sviði landbúnaðarsögu og hagsögu fyrri alda gott vitni.
Ein helsta forsenda þess að fjalla um Svarfaðardal sem afmarkað rann-
sóknarviðfang, á þeim grundvelli sem kristján Eldjárn hugði, er einmitt sú
að dalurinn er sérstaklega auðugur af fornminjum. Hvergi hafa fundist jafn-
mörg kuml á jafnlitlu landsvæði og í Svarfaðardal og þar eru tveir stórir
kumlateigar, annar þeirra sá stærsti sem rannsakaður hefur verið hér á
landi. Í dalnum eru einnig óvenjumiklar leifar umfangsmikilla garðlaga frá
tímum elstu byggðar og sömuleiðis leifar seljabúskapar allvíða. Rannsókn -
ritdómar216
Saga vor 2017.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 18.5.2017 11:01 Page 216