Saga - 2017, Blaðsíða 223

ekki spánný túlkun en þó ágætis dæmi um að höfundur er víða óhræddur
við að taka afstöðu til mála.
Þeirri aðferð að skoða samfélagsþróun og atburði í gegnum tilteknar
persónur og atvik er stundum beitt í bókinni. Þannig er t.d. fjallað um vand-
ann við að halda uppi sjálfstæðri peningamálastefnu með því að lýsa því
þegar ungur nemi, Hendrik Ottósson, gekk inn í Íslandsbanka föstudaginn
12. september 1919 og vildi fá að skipta tiltekinni fjárhæð, sem nam tvenn -
um og hálfum árslaunum forsætisráðherra, fyrir gull. Og breytingar á
íslenskri híbýla- og neyslumenningu eru séðar með augum Lenu Bergmann
sem fluttist frá Moskvu til Íslands árið 1963 ásamt eiginmanni sínum Árna
Bergmann. Tilvísanir í bókmenntir eru einnig dregnar inn, eins og þegar
vitnað er í Guðsgjafaþulu eftir Halldór Laxness í umræðu um svokallaða
síldar spekúlanta. Þessi aðferð er vissulega vel þekkt og hún virkar á margan
hátt vel hér til að brjóta upp textann og halda lesendum við efnið.
Þá er annað einkenni á ritinu sem mér finnst vera kostur og hann er sá
að enda þótt þetta sé yfirlitsrit beitir höfundur yfirleitt ekki mjög stórum
strokum í efnistökum. Hann er tiltölulega nákvæmur í úttekt sinni á hinum
ýmsu efnum miðað við það sem formið leyfir. Sá háttur er oft hafður á í yfir-
litsritum, bæði íslenskum og erlendum, að vitna alls ekki til heimilda inni í
texta. Oft er einungis getið um helstu rit, sem höfð voru til hliðsjónar, í lok
bókarinnar. Hér er hins vegar farin sú leið að vitna til heimilda inni í texta
og eykur það að mínu mati á notagildi ritsins. Þó má segja að það hefði mátt
vera meira samræmi í því hvernig vitnað er til rannsókna fræðimanna sem
hafa fjallað um tiltekin efni — það er stundum gert og stundum ekki. Þá er
ástæða til að nefna sérstaklega töflur í bókinni eða myndrit, sem Pétur
Hrafn hefur einnig hannað. Hvort tveggja er afar vel heppnað.
Mig langar einnig að víkja nokkrum orðum að umfjöllun um kvenna- og
kynjasögu í þessum meginkafla í Sögu Íslands XI. Árið 1972 birtu 20 konur í
nýju kvennahreyfingunni opið bréf í Þjóðviljanum til „ritstjóra væntanlegrar
Íslandssögu Sverris kristjánssonar sagnfræðings“. Bréfið birtist einnig í
heild í Morgunblaðinu en án nafna kvennanna. Ennfremur setti Vísir stutta
frétt um það á baksíðu. yfirskriftin í Þjóðviljanum var: „Gengið hefur verið
framhjá konum í Íslandssögunni“ og vildu konurnar vekja athygli á því að
„við sagnfræðilegar rannsóknir til þessa, virðist hafa verið fram hjá því
gengið, að hér á landi hafa frá upphafi búið konur auk karla, stundað hér
störf í þágu þjóðfélagsins og lagt sitt af mörkum til viðhalds þjóðarinnar.“
Var það krafa þeirra að þessi saga yrði jafnframt „saga hinnar íslenzku
konu“. (Þjóðviljinn 26. maí 1972, bls. 4. Sjá einnig Morgunblaðið 26. maí 1972,
bls. 8, og Vísir 25. maí 1972, bls. 15.)
Þá vaknar spurningin: hvernig standa þessi mál nú, tæpri hálfri öld
síðar? Er ennþá gengið framhjá konum í Íslandssögunni og þá nánar tiltekið
í þessu síðasta bindi af Sögu Íslands? Er plássið, sem kvennasaga fær, rétt-
ritdómar 221
Saga vor 2017.qxp_Saga haust 2004 - NOTA 18.5.2017 11:01 Page 221