Andvari - 01.01.2017, Side 22

ANDVARI BJÖRN ÞORSTEINSSON 21
eins og ráða má af eftirmála Björns í Íslenzka þjóðveldinu. Þar segir
hann að við samningu bókarinnar hafi honum einkum orðið notadrjúg
fræðsla sú sem hann naut í Háskóla Íslands hjá þeim Jóni Jóhannessyni,
Þorkatli Jóhannessyni, Árna Pálssyni og Sigurði Nordal.
Eitt mikilvægt atriði skilur á milli viðhorfa Björns Þorsteinssonar
og flestra annarra sem gáfu út rit um sams konar efni. Björn rekur
flesta þræði aftur til grunneininga efnahagslífs og framleiðsluhátta.
Hér má taka sem dæmi að hann andmælir þeirri fullyrðingu margra
sagnfræðinga og „siðferðispostula“ að kirkjan hafi barist fyrir bættum
rétti kvenna með afskiptum sínum af hjúskaparmálum. Í framhaldi af
því segir hann:
Efnahagsskipan er og hefur verið helzti grundvöllur hjúskapar og siðferðis-
boðorða. Þess vegna er vafasamt að telja siðferðisboðskap kirkjunnar sprottinn
af mjög óeigingjörnum hvötum. Þegar sameignarskipulagið rofnaði og einka-
eign og erfðaréttur skópust, tóku karlmenn að krefjast þess, að konur væru
sér trúar, til þess að enginn vafi væri á faðerni erfingjanna. Áður höfðu ættir
verið raktar í kvenlegg, sökum þess að karlleggurinn var mjög óviss. … Með
einkaeigninni hefst því áþján kvenna, en á þjóðveldistímanum nutu þær hér
enn fornrar virðingar, þótt karlar væru orðnir allmiklu rétthærri en þær. Með
vaxandi auðsöfnun og stéttaskiptingu urðu hjónin, karl og kona, framleiðslu-
eining þjóðfélagsins, hjónin urðu kjarni þess, og kirkjan beitti áhrifum sínum
til þess, að börn þeirra yrðu ein réttborin til arfs.38

Í desember sama ár og Íslenzka þjóðveldið kom út skrifaði sam-
herji Björns í stjórnmálum, Sverrir Kristjánsson, ritdóm um bókina í
Þjóðviljann. Hann hrósar höfundinum í hástert og segir þjóðina hafa
nú í fyrsta skipti eignast yfirlit um sögu sína og menningu á fyrstu
fjórum öldum tilveru sinnar, en hingað til hafi ekki verið öðru til að
dreifa nema þá helst skólabókarágripum. Höfundurinn hafi svo full-
komin tök á efni sínu, erlendu og innlendu, að margir kaflarnir séu
„hin lostætasta lesning“. Síðan víkur hann að því sem gerir bókina ein-
staka í íslenskri sagnfræði. Það hafi löngum verið kynfylgja íslenskr-
ar sagnaritunar að hún hafi verið svo bundin mannfræðinni að heilir
kaflar Íslandssögunnar hafi fremur virst vera sundurleitir ævisögu-
þættir en þjóðarsaga. Björn Þorsteinsson fari aðra leið. Hann skrifi
söguna sem lífræna heild, hver þáttur íslensks mannfélags fléttaðir við
annan í lifandi samhengi, þó að því fari fjarri að Íslenzka þjóðveldið sé
ópersónuleg saga þjóðfélagshátta og stofnana. Niðurstöður höfundar-