Andvari - 01.01.2017, Side 99

98 HJALTI HUGASON ANDVARI
Briem hafði gert, að innan um væru tækifærisræður en með því var átt við
ræður sem væru svo bundnar ytri aðstæðum, til dæmis árferði, að tilhöfðun
þeirra gæti skerst þegar betur áraði. Þá taldist málfarslegur búningur tæpast
nógu vandaður enda hefði höfundi ekki auðnast að ganga frá ræðunum sjálf-
ur.86 Um höfundinn segir annars:
Það leynir sér ekki, að höf. hefur verið mjög andríkur og áhugamikill kenni-
maður, með brennandi trú á andlegum og líkamlegum framförum þjóðar
vorrar. […] en hann hefur einnig fundið sárt til þess, að kennendur guðsorðs
hér á landi legðu ekki næga áherzlu á hið almenna gildi kristindómsins, á hina
miklu þýðingu hans fyrir framfarir og farsæld þjóðanna. Honum finnst, að
kristindómurinn sé ekki prédikaður í nánu sambandi við lífið, heldur svo sem
hann væri því óviðkomandi, fyrir „utan það og ofan“.87
Snemma árs 1895 ritaði Matthías Jochumsson í Þjóðólf um predikanasafn
hins látna „ástvinar“ síns eins og hann komst eitt sinn að orði um Pál.88
Hann var nú bjartsýnni fyrir hönd bókarinnar en hann hafði verið sjö árum
áður. Hann gerði nú ráð fyrir að ræðurnar fengju góðar viðtökur hjá þorra
fólks þótt sumir mundu ekki kunna að meta þær og aðra skorta einurð til
að viðurkenna ágæti þeirra.89 Líkti hann bókinni við hrópanda í eyðimörku:
Hún er hrópanda rödd á móti hræsni og yfirdrepskap aldarinnar í hugsun og
breytni; hana er fremur að skoða sem andríka, já brennandi siðferðis-fyrir-
lestra en trúar-ræður; […].90
Matthías taldi höfundinn skilgetið barn samtíðar sinnar og áleit ræðurnar
sviplíkar ræðum leiðandi kennimanna í Skotlandi er komið höfðu út um það
leyti sem Páll hafði upphaflega flutt predikanir sínar, án þess að hann hefði
þó átt kost á að kynnast þeim. Pál kvað hann þó hafa „[…] verið vakinn af
nokkrum beztu guðfræðingum vorra daga, eða m. ö. orð. fylgt vísindalega og
trúarlega tímanum.“91 Var hann í þessu efni á öndverðum meiði við Friðrik
J. Bergmann og Jón Helgason sem töldu Pál hafa skort menntun og verið á
eftir tímanum. Ágæti predikananna rakti Matthías samt fyrst og fremst til
persónuleika höfundarins:
Þó að höf. væri að minni meiningu fæddur kennimaður og mælskumaður, orð-
heppinn, skarpur og sjálfstæður, bar það af, hversu hann var hreinskilinn og
trúfastur í öllu, sem hann áleit satt eða rétt. Séra Páll var einn af hinum fáu,
sönnu trúmönnum, já, sönnu Ísraelítum, sem engin svik eða hræsni fannst í.
Það sem vakti hann ungan til sjálfstæðni og fríhugsunar var einkum hans ban-
væna hatur á öllum yfirdrepskap, einkum í kristil. siðferðisefnum.92