Íslenska leiðin - 01.11.2003, Blaðsíða 14

hegðun og áætlanir einkaaðila taka mið af þessu.
Á máli hagfræðinnar er sagt að
stóriðjuframkvæmdirnar séu byggðar inn í
væntingar þegar í dag. Einna skýrast koma áhrifin
af þessu fram í gengisþróun. Það er nú að ég held
almennt viðurkennt að styrking gengis krónunnar
frá lokum október í fyrra fram í maí í ár (sjá mynd)
hafi að hluta til stafað af væntingum vegna
stóriðjuframkvæmda6. Ástæðan er sú að vitað er
að þessum framkvæmdum mun fylgja verulegt
hreint gjaldeyrisinnstreymi, þ.e. umfram það sem
þarf til að fjármagna innflutning og laun til erlends
vinnuafls vegna þeirra. Það stuðlar að hærra gengi
þegar þar að kemur, sem hefur áhrif á gengið strax
þar sem verðlagning á gjaldeyrismarkaði þegar
fjármagnsflutningar eru óheftir byggist að
verulegu leyti á framsýnum væntingum. Hin
ástæðan er sú að vitað er að Seðlabankavextir
munu hækka þegar nær líður framkvæmdunum og
það endurspeglast strax í langtímavöxtum þar sem
sterkt samband er á milli þeirra á hverjum tíma og
þeirra skammtímavaxta sem vænst er.
Vaxtamunur gagnvart útlöndum hækkar því á
langa enda markaðarins og það sogar inn meira
fjármagn og hækkar gengið.
Sams konar viðbrögð geta komið fram á
mörgum öðrum sviðum. Til dæmis má nefna að
þeir sem ætla í fjárfestingu og framkvæmdir eru
líklegir til að sneyða hjá árunum 2005 og 2006 af
því að þá getur verið erfiðara að ná í iðnaðarmenn
og annað vinnuafl. Þessi fyrirframviðbrögð
gengisins og annarra efnahagsþátta við þessum
framkvæmdum eru jákvæð að því leyti að þau
auðvelda aðlögunina og draga úr líkum á því að
misvægið reynist óviðráðanlegt þegar þar að
kemur. Hækkun gengisins stuðlar þannig að lægri
verðbólgu nú og minni innlendum
efnahagsumsvifum. Það býr til meira svigrúm fyrir
efnahagsumsvif vegna stóriðjuframkvæmdanna.
Vandinn er hins vegar sá að markaðurinn kann að
meta áhrif stóriðjuframkvæmdanna að einhverju
leyti rangt. Síðastliðið vor virðist sem almennt hafi
verið búist við að af stækkun Norðuráls yrði á
næstunni. Þegar óvissa um það jókst og ýmsir
aðrir þættir lögðust á sömu sveif lækkaði gengið
nokkuð aftur, sbr. mynd. 7
Þótt stóriðjufjárfesting á Austurlandi liggi
fyrir er ýmislegt óvissu háð sem tengist henni og
getur skipt miklu varðandi efnahagsleg áhrif
hennar. Eitt af því er notkun erlends vinnuafls við
framkvæmdirnar. Því meiri sem hún verður því
minni verða hagvaxtar- og þensluáhrif
framkvæmdanna. Margt annað er einnig óvissu
háð. Norðurál hefur verið nefnt. Þá má nefna
óvissu um styrk efnahagsuppsveiflu í
umheiminum, þróun einkaneyslu í Ijósi væntinga
um tekjuaukningu í framtíðinni annars vegar en
mikillar skuldsetningar heimila hins vegar,
fjárfestingu í öðrum greinum en stóriðju o.s.frv.
Þegar þetta er ritað er einnig enn óvissa um hvort
og í hvaða mæli kosningaloforð um skattalækkanir
og aukin húsnæðislán á vegum íbúðalánasjóðs
verða efnd.
Seðlabankinn spáði því í lok júlí sl. að
hagvöxtur yrði 23/4% á þessu ári og 31/2% á því
næsta og verðbólga yrði um 2% bæði árin en færi
lítillega yfir 21/2% verðbólgumarkmið
Seðlabankans á fyrri hluta árs 2005. Hagvöxtur
mun hins vegar að óbreyttu stefna töluvert hærra
á árunum 2005 og 2006 en á þessu og næsta ári.
Þessar spár gerðu ráð fyrir Norðuráli, óbreyttum
Seðlabankavöxtum, engum aðgerðum í
húsnæðismálum og hlutlausri stefnu í
ríkisfjármálum sem þýðir engar skattalækkanir
sem eru ekki að fullu fjármagnaðar með
niðurskurði útgjalda. Einhverjar eða allar þessar
forsendur geta auðveldlega breyst og útkoman
orðið önnur. Ef til dæmis verður ekki af stækkun
Norðuráls í þessum áfanga en allt annað er óbreytt
verður hagvöxturinn rétt rúm 2% í ár og undir 3%
á næsta ári. En ýmislegt annað getur breyst.
Einkaneysla virðist t.d. hafa aukist mjög mikið á
fyrri hluta ársins en útflutningur virðist dræmari en
samrýmist spánni. Þetta togar hvort í sína áttina
varðandi hagvöxt en viðskiptahalli verður meiri.
Seðlabankinn mun næst birta spá snemma í
nóvember en þá mun eitthvað af ofangreindum
óvissuatriðum væntanlega hafa skýrst en önnur
bæst við eins og gengur.
Hvað er öðruvísi nú?
Sagan af síðustu hagsveiflu sem ég fór hratt yfir
hér að framan vekur þá spurningu hvað sé líkt og
hvað sé ólíkt með uppsveiflunni þá og þeirri sem
nú er væntanlega hafin? Því tengd er sú spurning
hvort við getum lært eitthvað af síðustu
hagsveiflu.
Þegar þetta er skoðað virðist í fljótu bragði
sem mörg mikilvæg atriði skilji á milli stöðunnar
nú og þá. Líkt er að vísu að stóriðjufjárfesting
leikur mikilvægt hlutverk en umfangið er þó mun
meira nú. Þau atriði sem skilja á milli eru a.m.k.
eftirfarandi:
1. Peningastefnan er allt önnur. Hún stefnir að
gefnu verðbólgumarkmiði, gengið flýtur og
Seðlabankinn er sjálfstæður. Peningastefnan hefur
því meira svigrúm en áður til að bregðast
tímanlega við ofþenslu í uppsiglingu og gengið sér
um hluta af aðlöguninni.
2. Slakinn í hagkerfinu nú er minni en var í
upphafi síðustu uppsveiflu. Árstíðarleiðrétt
atvinnuleysi hefur nú hæst farið í rétt rúm 31/2% en
fór 1995 yfir 5%. Sams konar niðurstaða fæst
þegar litið er á framleiðsluslaka. Þetta þýðir að
spenna gæti myndast fyrr nú en þá.
3. Hlutdeild launa í þjóðartekjum er mun hærra nú
en þá og reyndar mjög hátt í sögulegu samhengi.
Það skapar fyrirstöðu gegn hækkun launa í
kjarasamningum. Á móti gæti komið að
launahækkanir sem verða fari hraðar út í verðlag.
4. Skuldsetning heimila og þjóðarbús er meiri nú
en þá. Það gæti sett skorður við vexti einkaneyslu
og ætti að draga úr hættunni á ofþenslu. Um leið
erum við viðkvæmari fyrir áföllum.
5. Hagkerfið er opnara að því leyti að tilflutningur
vinnuafls og fjármagns er greiðari. Það fyrra gefur
bls.14