Íslenska leiðin - 01.11.2003, Síða 50

ríkja. Fórnarlömb átaka eru í yfirgnæfandi meirihluta
óbreyttir borgarar. Nútíma öryggi er tengt flóknari
þáttum en landamærum ríkja og almennum
borgurum er mun meiri hætta búin en áður. Þörfin á
útvíkkun hins hefðbundna, ríkismiðaða sjónarhorns
öryggisráðsins varð augljós á síðustu árum 20.
aldarinnar og í kjölfarið hefur vaxið umræðan um
mannöryggi (human security).
Hugmyndir um mannöryggi hafa raunar þróast í
kenningum um öryggismál allt frá sjöunda áratug
síðustu aldar, meðal annars í kenningum
mótunarsinna (constructivists) og femínista sem
kröfðust endurskilgreiningar á öryggishugtakinu.
Femínískir fræðimenn hafa komið mjög sterkt inn á
sjónarsviðið og hafa gagnrýnt hefðbundnar
öryggiskenningar fyrir að vera afurð karlægrar
orðræðu þar sem sértæk sjónarhorn eru yfirfærð á
heildina. Öryggi, samkvæmt femíniskum
fræðimönnum, er frelsi frá kúgun og ofbeldi,
hernaðarlegu, efnahagslegu jafnt sem kynbundnu
ofbeldi. Hugtakið „mannöryggi" festist í sessi með
Þróunarskýrslu Sameinuðu þjóðanna frá árinu 1994
þar sem hugtakið er skilgreint með blæbrigðamun frá
skilgreiningu femínista, en í þróunarskýrslunni er ekki
minnst á kynbundið ofbeldi sérstaklega heldur vísað
til verndunar fyrir skyndilegu og sársaukafullu rofi í
daglegu lífi.
Hugmyndir um mannöryggi eru farnar að hafa sífellt
meiri áhrif á starfsemi öryggisráðsins. Sú þróun
birtist meðal annars í fjölda aðgerða sem ráðið hefur
heimilað undir formerkjum „íhlutunar af
mannúðarástæðum" (humanitarian intervention), til
dæmis með griðarsvæðum í Norður-írak (1991-
1993) og Bosníu-Hersegóvínu (1992-1995), íhlutun í
Rúanda (1994), Austur-Tímor (1999) og Sierra Leone
(1994-2000). Einnig má vitna til aukins fjölda
málefnafunda í öryggisráðinu, þar sem til umræðu
eru efni sem ekki snúa beint að ákveðnum ófriði
heldur varða átök og (mann)öryggi almennt, upptök
átaka og afleiðingar þeirra. Þar má meðal annarra
nefna umræður og ályktanir um útbreiðslu léttra
vopna og skotfæra sem ógnun við frið og öryggi
(ályktun 1467 (2003)), verndun óbreyttra borgara í
vopnuðum átökum (ályktanir 1265 (1999) og 1296
(2000)), áhrif vopnaðra átaka á börn (ályktanir 1261
(1999), 1314 (2000), 1379 (2001) og 1460 (2003))
og alnæmi sem ógnun við alþjóðaöryggi (ályktun
1308 (2000)).
Ályktun 1325 um konur, frið og öryggi
í hugum femínískra fræðimanna og kvennahreyfinga
um heim allan erályktun 1325 (2000), um konur, frið
og öryggi, sem samþykkt var í öryggisráðinu 31.
október 2000, ein hin mikilvægasta. Ályktun 1325 er
fyrsta ályktun öryggisráðsins sem tekur á hlutskipti
kvenna. Ályktunin er umfangsmikil og kemur inn á
flest mikilvæg svið friðaruppbyggingar og öryggis.
Hún kveður á um aðgerðir á fjórum samtengdum
sviðum: Verndun kvenna, kynjasjónarmið og
jafnréttisfræðslu í friðargæsluaðgerðum, þátttöku
kvenna í ákvarðanatöku og friðarferli og
samþættingu jafnréttissjónarmiða í skýrslum og
framkvæmdum Sameinuðu þjóðanna.
Ályktunin er mikilvægt tæki í höndum þeirra sem
vinna að málefnum jafnréttis og friðar. í krafti
tilmæla frá öryggisráði Sameinuðu þjóðanna geta
frjáls félagasamtök, mannúðarsamtök,
kvennahreyfingar, stofnanir Sameinuðu þjóðanna,
ríkisstjórnir aðildarríkjanna og borgarasamfélagið nú
unnið að því að bæta hag milljóna kvenna um allan
heim og eflt þátttöku þeirra í friðarumleitunum og
öðru friðarstarfi.
Til að mynda þarf að grípa til sérstakra ráðstafana til
að tryggja verndun kvenna í vopnuðum átökum og
eftir að þeim lýkur. Auk þess að vera fórnarlömb
almennra árása sem beint er gegn óbreyttum
borgurum verða konur fyir sérstöku, kynbundnu
ofbeldi sem umheimurinn hefur neitað að horfast í
augu við þar til fyrir örfáum árum síðan. Nauðganir í
stríðum hafa ávallt átt sér stað. Reyndar hefur þeim
löngum verið lýst sem „óhjákvæmilegum fylgifiski"
styrjalda og mikilvægi þeirra þar með afskrifað af
hernaðarsérfræðingum, stjórnmálamönnum,
sagnfræðingum og fjölmiðlum. Nauðgun er ekki
einungis gróft ofbeldisbrot á þeirri konu eða stúlku
sem verður fyrir henni. Nauðgun og þvinguðum
þungunum er jafnframt beitt til að grafa undan
félagslegri samheldni og menningu óvinarins.
Tíðni nauðgana í sumum stríðum er þvílík að ekki er
hægt að líta framhjá því að þær eru meðvitað,
markvisst og fyrirfram skipulagt stríðsvopn. Sem
dæmi ná nefna rannsóknir frá Rúanda sem sýnt hafa
fram á að nokkurn veginn hverri einustu konu yfir 12
ára aldri sem lifði þjóðarmorðin þar af var nauðgað.
Traust og stöðug þjóðfélagsskipan er nauðsynleg
öryggi kvenna en öryggi þeirra versnar hvað mest
þegar upplausn og stjórnleysi ríkir. Dæmi þessa eru
hvað skýrust í írak og Afganistan í dag þar sem konur
geta vart farið út fyrir hússins dyr, hvað þá tekið þátt
í rekstri og uppbyggingu samfélagsins. í því tilliti eru
mjög mikilvæg ákvæði ályktunarinnar sem kveða á
um verndun og virðingu stjórnkerfisins fyrir
mannréttindum kvenna.
Sameinuðu þjóðirnar þurfa einnig að gæta þess að
friðargæsla á vegum samtakanna taki fullt tillit til
þarfa og viðhorfa kvenna jafnt sem karla.. Til dæmis
er mikilvægt er að konur manni stöður sem annast
öryggisgæslu, s.s. sem lögreglumenn og hermenn
jafnt sem karlar. Nærvera kvenna við öryggisgæslu
auðveldar konum að koma fram og kæra nauðgun,
kynferðisárásir og heimilisofbeldi þar sem konur eiga
víða erfitt með að ræða kynferðismál við karlmenn,
hvað þá ókunnuga, af menningarlegum ástæðum. Að
hafa konur við eftirlit með landamærum og
mannréttindabrotum getur einnig haft mikil áhrif á
baráttuna gegn mansali.
í ályktun 1325 eru aðildarríki Sameinuðu þjóðanna
ennfremur hvött til að fjölga konum á öllum stigum
ákvarðanatöku sem lýtur að fyrirbyggjandi aðgerðum
gegn átökum, stjórnun átaka og úrlausn þeirra. Á
þetta jafnt við um fulltrúa ríkjanna í innanríkis-,
svæða- og alþjóðastofnunum. Með ályktuninni er
sérstaða kvenna í vopnuðum átökum viðurkennd, og
einnig mikilvægi þess sem þær hafa fram að færa til
friðarumleitana og friðarferla. í þessu sambandi er
bls.50