Íslenska leiðin - 01.11.2003, Blaðsíða 26

Varnarmál smáríkja
Heiðar Örn Sigurfinnsson
M.A.-neni í stjómrálafræði
við háskólann í Kfottingbam
í fræðitextum koma fram fjölmargar mismunandi
kenningar um það hvernig skilgreina beri smáríki
og einnig hvernig skilgreina skuli varnarmál. Þar
sem fræðimenn eru ekki á eitt sáttir um formlega
skilgreiningu smáríkja skal sú umræða látin liggja
milli hluta í þessari grein og umræða um
varnarmál að mestu einkennast af raunhyggju
(realisma). Stjórnmálafræðingurinn Michael
Handel fjallar um það hvernig meta eigi styrk ríkja
í alþjóðakerfinu. Hann ber saman ríki af misjöfnum
stærðum, risaveldi (super powers), stór ríki (great
powers), meðalstór ríki (middle powers), smáríki
(weak states) og örríki (mini states) en flokkar að
lokum öll ríki í tvo hópa: Sterk ríki og veik ríki.
Samkvæmt kenningu Handels er heildarstyrkur
ríkja samanlagður innri styrkur (internal sources of
strenght) og ytri styrkur (external sources of
strenght) þeirra og byggist hvor flokkur um sig á
fjölmörgum breytum. Kenning Handels hljómar
svo: Heildarstyrkur ríkis = innri styrkur (bæði
virkjaður styrkur og mögulegur styrkur) + ytri
styrkur1.
Þeir þættir sem notaðir eru til að finna hver
innri styrkur ríkja er, eru landfræðilegar aðstæður,
efnislegar aðstæður, mannauður og samfélagslegir
þættir en allir þessir þættir eru settir saman úr
fjölmörgum breytum. Það sem Handel telur vera
landfræðilegar aðstæður og hafa áhrif á styrk ríkja
er landfræðileg staða þeirra, stærð og gerð
landsvæðis ásamt stærð og gerð landamæra.
Efnislegar aðstæður eru náttúruauðlindir ríkja,
staða iðnvæðingar, fjármagn og tæknistig ríkja.
Mannauður ríkja er mannfjöldi, einsleitni kynþátta,
einsleitni stjórnmála í ríkjunum, samheldni
samfélagsins ásamt eðli og siðferðisþreki
þjóðarinnar. Það sem Handel telur vera
samfélagslega þætti eru uppbygging og stöðugleiki
stofnana, hæfni stjórnsýslunnar, gæði stjórnunar
og viðbúnaður hers - það er ákvarðanataka, gæði
utanríkisþjónustu og aðlögunarhæfni.
Ytri styrkur ríkja grundvallast af sambandi
ríkis við önnur ríki, einna helst risaveldi. Það getur
verið um óformleg bandalög að ræða sem þá geta
ýmist tekið á sig mynd verndara og ríkis sem er
verndað (patron-client relationship) eða að um
sameiginlegan hag ríkjanna er að ræða (collective
good). Ef um formlegt samband milli ríkja er að
ræða þá eru það ýmist alþjóðlegar stofnanir eða
formleg bandalög með öðrum ríkjum, sterkum,
veikum eða hvort tveggja sterkum og veikum
ríkjum2.
Samkvæmt kenningu Handels er
grundvallarmunur á hlutfalli innri styrks og ytri
styrks í heildarstyrk ríkja eftir því hvort um stór
ríki er að ræða eða ekki. Þau ríki sem Handel setur
undir sama hatt og kallar veik ríki hafa mun minni
innri styrk en stórveldin, þau hafa mun minna
landsvæði og þar af leiðandi minni dýpt í vörnum
sínum, færri auðlindir, minni her og minni
stjórnsýslu og utanríkisþjónustu. Þar sem veiku
ríkin vita af þessari ójöfnu stöðu reyna þau að
bæta sér það upp með því að treysta meira á ytri
styrk, það er bandalög við önnur ríki. Af þessu
leiðir að ytri styrkur er hlutfallslega meiri en innri
styrkur þegar heildarstyrkur veikra ríkja er
skoðaður og að ytri styrkur er mun mikilvægari
fyrir veik ríki en risaveldi. Risaveldin treysta mun
meira á eigin getu og styrk en ytri styrk einfaldlega
vegna þess að þau hafa mun meiri burði til þess
heldur en veik ríki.
Þær breytur Handels sem tilheyra innri styrk ríkja
og koma varnarmálum mest við eru stærð hers og
viðbúnaður. Fjármagnsbreyta Handels fjallar um
kostnað veikra ríkja við að koma sér upp her og
halda honum uppi. Því minni sem efnahagskerfi
ríkja eru því hærra hlutfall vergrar
landsframleiðslu þurfa þau veiku ríki að leggja til
hermála ef þau telja sig þurfa á her að halda. Það
gefur auga leið að stofnkostnaður hers getur verið
umtalsverður, sérstaklega ef ætlast er til þess að
sá her sem verið er að koma á laggirnar eigi að
vera skilvirkur og vel búinn. Launakostnaður og
viðhald mun svo taka umtalsvert fé á fjárlögum
hvers árs. Þegar skoðaðar eru tölur yfir fjárútlát til
herja ríkja heims kemur í Ijós að árið 1997 lögðu
OECD ríkin samtals 2,3% af vergri
landsframleiðslu sinni til hermála. NATO ríkin lögðu
2,7% af þeim 16.700 milljörðum dollara sem verg
landsframleiðsla þeirra vartil hermála. Ríki Evrópu
voru með samanlagða verga landsframleiðslu sem
nam 10.300 milljörðum dollara og af þeim fóru
2,4% til hermála. Ef litið er á þau lönd sem við
berum okkur oftast við, Norðurlöndin, má sjá að
Danmörk ver 1,7% af sinni 168 milljarða dollara
vergu landsframleiðslu til hermála, Finnland ver
sama hlutfalli af 117 milljarða dollara vergri
landsframleiðslu, Noregur ver 2,1% af 152
milljarða dollara vergri landsframleiðslu og Svíþjóð
ver 2,5% af 219 milijarða dollara vergri
landsframleiðslu3. Ef litið er til smáríkja á borð við
ísland má sjá að verg landsframleiðsla íslands árið
1998 var 567,5 milljarðar króna4 eða 7.239,44
milljónir dollara5. Ef við gefum okkur að íslenska
ríkið verji álíka háu hlutfalli vergar
landsframleiðslu til hermála og hin Norðurlöndin
eða 2% (sem er meðaltal hinna fjögurra
Norðurlandanna en er töluvert lægra hlutfall en
NATO ríkin verja samanlagt til hermála) þá næmu
bls.26