Íslenska leiðin - 01.11.2003, Blaðsíða 24

utanríkisþjónustunnar, var það staðfesta Davíðs
Oddssonar og ófrávíkjanleg krafa hans um, að fá
tækifæri til að ræða málið við forsetann eða
nánustu samstarfsmenn hans, sem leiddi til
þáttaskilanna 13. ágúst 2003.
Enn sannaðist í þessu máli, eins og gerðist oftar en
einu sinni í þorskastríðunum fyrr á árum, að gott
er fyrir íslensk stjórnvöld að geta leitað til
framkvæmdastjóra Atlantshafsbandalagsins,
þegar mikið liggur við í samskiptum þeirra við
stærri bandalagsríki. Á tímum kalda stríðsins var
litið til þess, að hernaðarlegt mikilvægi íslands
fyrir NATO-ríkin og öryggi þeirra væri ótvírætt og
sífellt vaxandi og þess vegna ættu íslenskir
ráðamenn greiðan aðgang að forystumönnum
NATO eða Bandaríkjastjórnar. Nú duga slíkar
skýringar ekki. Er ekki nokkur vafi á því, að ábyrg
afstaða íslenskra stjórnvalda í utanríkis- og
öryggismálum undanfarin ár og ekki síst síðustu
misseri í baráttunni við hryðjuverkamenn og
Saddam Hussein hefur aflað þeim trausts hjá
Bandaríkjaforseta og samstarfsmönnum hans. An
þess trausts hefði þróun varnarviðræðnanna við
Bandaríkjastjórn orðið önnur.
í Morgunblaðinu 25. september 2003 var sagt frá
því, að Halldór Ásgrímsson utanríkisráðherra hefði
rætt við George W. Bush Bandaríkjaforseta um
stöðu varnarmála íslands er þeir hittust
þriðjudaginn 23. septemeber í móttöku forsetans í
tengslum við allsherjarþing Sameinuðu þjóðanna í
New York. ,,[H]ann gaf sér góðan tíma til að tala
við mig," sagði Halldór um samtal sitt við
forsetann. „Við ræddum um varnarmálin og af því
samtali er Ijóst að hann mun halda áfram að
fylgjast með málinu og gerir sér grein fyrir
viðkvæmni þess."
í fréttinni var einnig sagt frá samtölum Halldórs
við Colin Powell, utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
og Elisabeth Jones, aðstoðarutanríkisráðherra
Bandaríkjanna, sem fór fyrir sendinefnd til
viðræðna við íslensk stjórnvöld 5. júní 2003. Taldi
utanríkisráðherra þau samtöl sýna, að „ þetta mál
er í eðlilegum farvegi" en mundi taka nokkurn tíma
að ræða það en það væri „ alveg Ijóst að
Bandaríkjamenn vilja ná niðurstöðu sem er
viðunandi fyrir báða aðila. Ég er viss um það að
málið mun verða unnið í vinsamlegu andrúmslofti
á grundvelli gagnkvæmrar virðingar en ekki með
einhliða hætti eins og við vorum afskaplega ósáttir
við," sagði Halldór Ásgrímsson. Taldi hann, að
málefni íslands mundu tengjast viðræðum um
varnarviðbúnað almennt í Evrópu auk þess sem
Atlantshafsbandalagið hefði ákveðið að koma á fót
viðbragðssveitum og við því væri að búast „að allt
þetta muni tengjast," eins og utanríkisráðherra
orðaði það.
Fyrstu spurningunni svara ég með vísan til þess,
sem hér er sagt, og þess lærdóms, sem af þeirri
framvindu má draga. Pólitískir þættir skipta
sköpum, þegar teknar eru pólitískar ákvarðanir. Ef
kosningarnar 10. maí síðastliðinn hefðu farið öðru
vísi og til dæmis Ingibjörg Sólrún Gísladóttir orðið
forsætisráðherra með það kosningaloforð á
vörunum, að eitt fyrsta verk hennar í
utanríkismálum yrði að strika ísland út af lista yfir
stuðningsríki Bandaríkjanna í stríðinu við Saddam,
hefðu aldrei náðst nein jákvæð tengsl inn í Hvíta
húsið vegna varnarviðræðnanna. Auk þess virtist
Ingibjörg Sólrún vera þeirrar skoðunar fyrir
kosningar, að varnarsamningurinn hefði runnið sitt
skeið, svo að varla hefði hún lagt mikið á sig fyrir
hann eftir kosningar.
II.
Framtíðarstefna íslendinga í varnamálum felst í
því, að þeir treysti áfram á gott samstarf við
Bandaríkjamenn og láti jafnframt meira að sér
kveða til að tryggja eigið öryggi.
Nýlega sat ég ársfund International Institute for
Strategic Studies (Alþjóðahermálastofnunarinnar)
en þar hef ég verið félagi í bráðum þrjátíu ár og
sótt mikinn fróðleik til rita stofnunarinnar og einnig
til fyrirlestra á ársfundum hennar.
Ef ég ber umræðurnar á fundinum á dögunum
saman við það, sem var á tímum kalda stríðsins,
er mér efst í huga, hve skilin á milli hernaðar og
öryggisgæslu í þágu almennra borgara í
friðsömum, opnum þjóðfélögum eru orðin óljós.
Þar ræður auðvitað mestu reynslan af 11.
september 2001, þegar ráðist var á New York og
Washington. Þeim atburði lýsa Bandaríkjamenn
gjarnan með því að segja aðeins 9/11 og hafa
heimspekingar skýrt þá orðnotkun á þann hátt, að
atburðurinn sé svo einstakur, að ekki sé í raun
unnt að lýsa honum með því að nota orð, sem voru
til fyrir hann.
Að öflugasta herveldi heims hafi orðið fyrir slíkri
árás sýnir auðvitað, að enginn
hernaðarviðbúnaður, hvorki kjarnorkuvopn né
venjuleg vopn, megnar að halda þeim í skefjum,
sem vilja beita valdi á þennan hátt. Búa verður
þjóðfélögin undir annars konar hættu en þá, sem
áður þekktist. Hefur Bandaríkjastjórn gert margar
ráðstafanir til þess og margir hafa lýst áhyggjum
yfir því, að viðbúnaður gegn hryðjuverkum kunni
að spilla innviðum hinna frjálsu og opnu þjóðfélaga
og þrengja að daglegu lífi borgara þeirra.
íslensk stjórnvöld ráða yfir lögreglu og
landhelgisgæslu til að tryggja öryggi lands og
þjóðar auk þess sem treyst er á
almannavarnakerfi, sem reynst hefur vel við
náttúruhamfarir. Framtíðarstefna fyrir þessar
stofnanir hlýtur að taka mið af þeirri alþjóðlegu
þróun, sem orðið hefur á sviði öryggismála og
nauðsynlegt er að laga starf þeirra að henni og
breyttum kröfum.
III.
Þegar svara á spurningunni um hættur, sem steðja
að lýðræðisríkjum í upphafi 21. aldar. ætla ég að
bls.24