Íslenska leiðin - 01.11.2003, Blaðsíða 23

/
Varnir Islands
Ógnir við lýðræðisríkin
September 2003
Björn Bjarnason
dáns- og kirkjurrélaráðherra
Ritstjórar þessa ágæta rits lögðu fyrir mig þessar
spurningar:
1. Hvaða leiðir eru færar tii þess að tryggja varnir
íslands til frambúðar, miðað við nýlega þróun hvað
varnarsamninginn við BNA varðar?
2. Hver á framtíðarstefna íslands að vera í
varnarmálum?
3. Hverjar eru hætturnar sem steðja að
lýðræðisríkjum í byrjun 21. aldar?
I.
Spurningarnar fékk ég snemma í ágúst síðastliðinn
og ber hin fyrsta þeirra merki um þá óvissu, sem
þá var í varnarsamstarfi íslands og Bandaríkjanna.
Hún minnkaði og málið tók nýja stefnu hinn 13.
ágúst 2003 í símtali þeirra Davíðs Oddssonar
forsætisráðherra og dr. Condoleezzu Rice,
þjóðaröryggisráðgjafa Bandaríkjaforseta. Skýrði
dr. Rice þá frá því, að Bandaríkjaforseti hefði að
sinni afturkallað öll fyrirmæli um brottflutning F-15
þotna frá íslandi. Lýsti Davíð yfir ánægju með þá
niðurstöðu og síðar þennan sama dag tilkynnti
Colin Powell, utanríkisráðherra Bandaríkjanna,
Halldóri Ásgrímssyni utanríkisráðherra ákvörðun
forsetans á formlegan hátt.
Varnarviðræðunum lauk ekki með þessum
símtölum en umgjörð þeirra gjörbreyttist frá því
sem var 2. maí sl. þegar ákvörðun um einhliða
brottflutning þotnanna mánuði síðar var tilkynnt
íslenskum stjórnvöldum. Nú er ekki lengur rætt
um málið milli ríkisstjórnanna með dagsetningar
yfir höfði sér og faliist hefur verið á það
meginsjónarmið Davíðs, að Bandaríkjastjórn geri
ekkert einhliða, þvert á móti verði málin rædd frá
öllum hliðum á gagnkvæmum forsendum.
Einörð andstaða Davíðs Oddssonar gegn
tæknilegum hugmyndum varnarmálaráðuneytis
Bandaríkjanna dugði til að leggja grunn að nýjum
áfanga í varnarsamskiptum íslands og
Bandaríkjanna. Eftir að bréf höfðu gengið á milli
hans og George W. Bush, forseta Bandaríkjanna,
og embættismenn komið saman til viðræðna á
grundvelli þeirra, neitaði Davíð jafn fast og áður að
málið yrði rætt áfram nema merki sæjust um ný
viðhorf Bandaríkjamanna.
Á meðan viðræðurnar voru á þessu stigi, lýsti ég
þeirri skoðun, að með öllu væri óviðunandi fyrir
okkur íslendinga að búa við samstarf við
Bandaríkjastjórn, sem byggðist á þvf, að við
þyrftum að sætta okkur við einhliða tæknilegar
ákvarðanir innan bandaríska stjórnkerfisins.
Varnarsamningurinn við Bandaríkin gerði ráð fyrir
samráði og viðræðum milli stjórnvalda ríkjanna um
framkvæmd hans. Af inntaki þess, hvernig staðið
væri að framkvæmd samningsins mætu
íslendingar þörfina fyrir hann. Davíð Oddssyni
tókst að koma málinu úr hinu tæknilega fari og
gera það að pólitísku viðfangsefni í samskiptum
ríkjanna.
Ég lýsti gildi þessara afskipta Davíðs á þennan hátt
í Morgunblaðsgrein 16. ágúst síðastliðinn:
„Þeir, sem hafa sýslað lengi við varnarsamstarf
íslands og Bandaríkjanna, vita að meginmáli
skiptir á hvaða stigi innan bandaríska
stjórnkerfisins er rætt um álitamál. í raun er það
aðeins innan þjóðaröryggisráðsins og undir
handarjaðri Bandaríkjaforseta, þarsem allir þræðir
tengjast og litið er á mál úr þeirri hæð, að sést yfir
það allt.
í Ijósi þessa var það hárrétt ákvörðun hjá Davíð
Oddssyni að taka málið í eigin hendur og óska á
móti eftir því að fá bein tengsl við
Bandaríkjaforseta. í Jdví fólst hvorki vantraust á
utanríkisráðuneyti Islands né Bandaríkjanna
heldur var byggt á sögulegri reynslu.
Davíð náði að skapa þráð inn í Hvíta húsið meðal
annars með aðstoð Robertsons lávarðar,
framkvæmdastjóra Atlantshafsbandalagsins
(NATO). Robertson varð fyrstur til þess að vekja
máls á því við Bandaríkjaforseta í vikunni fyrir
þingkosningarnar 10. maí að ríkisstjórn íslands
væri misboðið vegna framgöngu bandarískra
stjórnvalda í málinu. Varð forsetinn undrandi og
hafði á orði að hann þekkti Davíð Oddsson og vildi
ekki að neitt yrði gert á hans hlut.
Eftir þessa yfirlýsingu forsetans fóru hjólin að
snúast á annan hátt. "
Ég skrifaði þessa grein í Morgunblaðið, eftir að ég
heyrði í yfirliti frétta hljóðvarps ríkisins haft eftir
Svani Kristjánssyni prófessor, að þróun
varnarviðræðnanna við Bandaríkjamenn sýndi, að
íslensku utanríkisþjónustunni hefði tekist að
beygja hina bandarísku. Ég veit ekki á hverju
prófessorinn byggði þessa fullyrðingu sína. Hitt er
víst, að hvað sem líður ágæti íslensku
bls.23