Íslenska leiðin - 01.11.2003, Blaðsíða 13

gengið hélst uppi. Tengdar þessu voru áhyggjur af
því að lækkun viðskiptahalla niður á sjálfbært stig
gæti haft það í för með sér að hagvöxtur yrði lítill
yfir nokkurt árabil. Afleiðingin af öllu þessu yrði
verðbólga, samdráttur og verulega aukið
atvinnuleysi.
Hvers vegna fór betur en á horfðist?
Nú þremur árum síðar er Ijóst að mun betur fór en
þeir sem borgað er fyrir að hafa áhyggjur af
hættum í þróun efnahagsmála töldu að gæti orðið.
Að vísu varð þróunin að sumu leyti í samræmi við
ofangreinda lýsingu. Gengið féll um heil 30% frá
hápunkti sínum snemma árs 2000 til lágpunkts í
nóvember 2001, sbr. línurit. Verðbólga rauk upp og
varð 91/2% í upphafi árs 2002. Landsframleiðsla
dróst saman á síðasta ári og samfara varð
atvinnuleysi nokkuð umfram það sem talið er að
samrýmist jafnvægi í þjóðarbúskapnum. Mörg
fyrirtæki lentu í erfiðleikum og sum urðu
gjaldþrota. En samdrátturinn varð fremur mildur
miðað við tilefni þar sem landsframleiðsla dróst
saman um aðeins rúmt 1/2% og efnahagsbati hófst
þegar á fyrsta ársfjórðungi þessa árs. Gengið sneri
hratt til baka og var snemma vors 2002 komið á
mjög ásættanlegt stig. Það tókst að hemja
verðbólguna. Engar mikilvægar fjármálastofnanir
lentu í erfiðleikum. Útlánaþenslan hjaðnaði hratt
og tveimur árum eftir að viðskiptahallinn varð 10%
Gengi krónu 2000-2003
var hann horfinn.
Sjálfsagt á eftir að skrifa nokkrar ritgerðir
um það hvers vegna fór mun betur en á horfðist.
Það bíður hins vegar betri tíma að setja fram
heildstæða greiningu á því og ekki rúm til þess hér.
Að mínu mati skipta eftirfarandi atriði miklu í því
sambandi:
1. Peningastefnunni var sett verðbólgumarkmið í
stað gengismarkmiðs undir lok mars 2001 og
Seðlabankinn fékk fullt sjálfstæði til að beita
stjórntækjum sínum, fyrst með yfirlýsingu og síðar
með lögum. Þetta kom í veg fyrir að markaðir
hrektu gengið út fyrir vikmörk með tilheyrandi
trúverðugleikabresti og undirskoti gengisins.
Jafnframt frelsaði þetta gengið til að stuðla að
betra jafnvægi í hagkerfinu en varanlegri áhrifum
á verðbólgu var haldið í skefjum með háum
vöxtum.5
2. Undirskot gengisins var mjög skammvinnt
vegna aðhaldssamrar peningastefnu og
frumkvæðis aðila vinnumarkaðar um að draga úr
óvissu varðandi víxlverkun launa og verðlags. Því
varð höggið á afkomu fyrirtækja sem skulduðu í
erlendri mynt en höfðu tekjur í íslenskum krónum
minna en ella. Afleiðingarnar fyrir
fjármálastofnanir sem höfðu lánað þessum
fyrirtækjum urðu einnig að sama skapi minni.
3. Seðlabankinn hafði snemma í útlánaþenslunni
varað við hugsanlegum neikvæðum afleiðingum
hennar og lagt að bönkunum að fara varlega.
Jafnframt setti Seðlabankinn lausafjárkvöð á
bankana snemma árs 1999 við lítinn fögnuð þeirra
en hún hélt eitthvað aftur af þeim.
4. Fjármálastofnanir hafa sýnt getu og
sveigjanleika til að takast á við mörg þau
vandamál sem upp hafa komið.
5. Hagkerfið var sveigjanlegra og betur undir það
búið að takast á við sveifluna en áður. Umgjörð
atvinnulífs og rekstur fyrirtækja hafði batnað. Hér
koma til margvíslegar skipulagsbreytingar á
hagkerfinu, m.a. í tengslum við samninginn um
Evrópska efnahagssvæðið.
6. Heppni skipti einnig nokkru máli í þessu
sambandi. Sem betur fer voru ytri skilyrði
þjóðarbúsins góð og útflutningstekjur jukust allan
tímann, en samdráttur þeirra er algengasta orsök
niðursveiflu í efnahagsmálum hér á landi. Það
hefði getað farið mun verr ef hefðbundið ytra áfall
hefði átt sér stað í miðri aðlöguninni.
Hvað er framundan?
Að sumu leyti er auðveldara að spá í hvað gerist í
efnahagsmálum hér á landi á allra næstu árum en
oft áður þar sem stóriðjuframkvæmdir á
Austurlandi liggja fyrir. Þar með vitum við að
hagvöxtur verður líklega nokkuð umfram vöxt
framleiðslugetu á árunum 2005 og 2006 og hætt
er við að spenna og verðbólguþrýstingur geti
myndast af þeim sökum. Við vitum því einnig að
hagstjórn verður aðhaldssamari en ella. Boðuð
hefur verið áætlun um mótvægisaðgerðir í
ríkisfjármálum sem kynnt verður við framlagningu
fjárlagafrumvarps nú í október. Seðlabankinn hefur
sagt að líklegast sé að vextir hans verði óbreyttir
um einhverja hríð en fari síðan hækkandi þegar
nær dregur hátoppi þessara framkvæmda.
Mikilvægt er að undirstrika að þetta er óvenjulegt
þegar litið er á löndin í kringum okkur og reyndar
einnig á hagsögu okkar. Yfirleitt vita þeir sem
halda um hagstjórnartaumana ekki hverjir eru
stærstu áhrifaþættir breytinga í eftirspurn eða
framboði eftir eitt ár og myndin á líðandi stund er
heldur ekki alltaf skýr, hvað þá eftir 2-3 ár.
Hnykkirnir eru yfirleitt ófyrirséðir og gerir það
vanda hagstjórnar meiri en ella. Hér er hins vegar
um að ræða fyrirséðan stóran jákvæðan
eftirspurnarhnykk, eins og það heitir á máli
hagfræðinnar.
En það eru ekki bara þeir sem halda um
hagstjórnartaumana sem vita af þessu og
undirbúa sig. Það á einnig við um alla aðra aðila í
hagkerfinu. Það hefur þær afleiðingar að núverandi
bls.13