Úrval - 01.12.1968, Síða 7

ÍSLENZK HEIMSÞEKKING Á FYRRI ÖLDUM
5
Eysteini Ásgrímssyni munki, sem
frábært skáld var, og sjá hvað hann
hefur fram að færa í þeim efnum.
Þar verður fyrir þetta skemmtilega
erindi, þar sem hann er að lýsa
för Gabríels erkiengils niður í
mannheima:
Leið, sigrandi páfugls prýði
pentað innan firmamentum
Gabríel sem geisli sólar
gleðilegr í loft hin neðri.
Þarna kemur berlega í ljós hvern-
ig Eysteinn munkur hugsar sér
himininn, hann heldur að hann sé
m;kil skál á hvolfi yfir jörðunni,
og sé sú máluð innan, pentuð. Það
er annars töluvert vítt til veggja
þarna hjá Eysteini, miðað við það
sem þá gerðist, því að þetta er
langt fyrir ofan hin neðri loftlög,
sem liggja yfir jörðunni. En skál
var það nú samt, firmamentum, og
er athyglisvert að hann skreytir
sig þar með útlendu orði.
Ef litið er til annars mesta skálds
þessa miðaldatíma íslendinga, Hall-
gríms Péturssonar, þá verður þess
ekki vart í Passíusálmum hans eða
öðrum kveðskap, að heimsfræði
hans sé neitt i átt til nútímans. En
þó gæti það, hve fáorður hann er
um þau efni, bent til þess, að hann
væri að sneiða hjá því, sem hann þó
hefði einhvern tíma haft veður af,
og ekki var gott að koma heim og
saman við trúarhugmyndirnar. Trú-
arhugmyndirnar hafa þá og því að-
eins áhrifamátt, að þær séu bornar
fram í einlægni. En undireins og
boðbera þeirra fer að gruna að þær
séu ekki að öllu leyti sannar, miss-
ir boðskapurinn þennan kost. Á
fjórtándu öld var ekkert hik á
mönnum að tala um hvelfingu,
því ao annað hvarflaði þá ekki að
þeim. En á sautjándu öld var hinn
nýi skilningur kominn fram og ein-
staka menn vissu um hann, líklega
einnig hér á landi, þótt ekki kunni
ég að greina örugg dæmi um það.
Gat þetta orðið til að setja mönnum
einhvern vafa um réttmæti hinnar
fornu kenningar, þótt fjarlægur
virtist hinn nýi skilningur og ekki
sigurvænlegur í bráð.
Guðmundur Andrésson, sem
skrifað hafði gegn Stóradómi, en
það var meira en nokkur annar mað-
ur hafði þorað, sat í fangageymsl-
unni Bláturni í Kaupmannahöfn, en
slapp þaðan með undarlegu móti og
fékk frelsi. Hann hafði setið úti í
glugga og verið að skoða stjörnur,
en gætti sín ekki og féll, og kom
óskaddaður niður. Áður en hann
varði var hann kominn mitt á með-
al konungsfjölskyldunnar og varð
honum það til bjargar. Þetta var um
1650 og um þær mundir var hinn
nýi heimsskilningur farinn að
breiðast út um alla Evrópu, þótt lágt
færi og leynt víða. Það er ekki ólík-
legt að stjörnuskoðarinn Guðmund-
ur, hafi orðið af fslendingum einna
fyrstur til að gera sér grein fyrir
því hvað stjörnurnar eru, því að
hann virðist einmitt hafa verið
þannig gerður, að slíks mætti vænta
af honum. Síður er ástæða til að
ætla slíkt um biskupana Odd Ein-
arsson og Guðbrand Þorláksson, þó
að báðir hefðu lagt stund á stjörnu-
fræði af miklum áhuga og lifðu
báðir fram á þá tíma að sá skiln-