Úrval - 01.12.1968, Blaðsíða 9

ÍSLENZK HEIMSÞEKKING Á FYRRI ÖLDUM
7
þeim tíma allt annan svip en þetta
sem síðar kom fram.
Annað dæmi um hugsunarhátt 14.
aldar er það sem fram kemur í lýs-
ingunni á Heklugosinu 1341: „Þeim
sýndust fuglar fljúga í eldinum,
bæði smáir og stórir, með ýmsum
látum. Hugðu menn vera sálir“.
Þetta og margt annað ber greinileg-
an vott um, að tíminn var þarna
orðinn annar en á þjóðveldisöld.
Hinir fróðu menn, eins og Sæmund-
ur og Ari, eða Stjörnu Oddi og Þor-
steinn surtur, hefðu ekki farið að
telja vikur eða hraunslettur úr eld-
gosi vera fordæmdar sálir, og ekkert
slíkt mun hafa komizt á blað á
þjóðveldisöld. Greindin og mann-
vitið mátti sín mikils hér á landi á
þeim tíma, betur en víða annars
staðar, og betur en síðar varð. Gef-
ur þetta eins og ég sagði mikla
ástæðu til að skipta þjóðarsögunni
í kafla eftir vitstigi. Fer þá ekki á
milli mála, að tímabilið frá fjórt-
ándu öld til sautjándu aldar, að
báðum meðtöldum, fær lægsta eink-
unn, en þær aldir voru jafnframt
mestu hörmungaraldir sögunnar.
Það er eitt einkenni þeirra alda, að
þá er mikið um heimsádeilukveð-
skap. Mörg helztu kvæði frá þeim
tíma eru þess efnis eða kveða við
þann tón: „Heimsósómi", „Aldar-
háttur“, „Aldasöngur“ heita þau og
fleiri slíkum nöfnum, og frá sautj-
ándu öld er líka kjarnyrðið: „heim-
ur versnandi fer“. Menn lögðu það
í vana sinn að hallmæla „veröld-
inni“ fyrir það hve ill hún væri, og
fer nú ekki hjá því að þeir sem
þannig ortu, hafa verið búnir að
þreifa á þeim sannleika. En aðal-
undirrótin að slíku er þó sá hugs-
unarháttur sem undir býr, og mun-
urinn á þessum mönnum og fram-
faramönnunum sem á eftir komu
er sá, að hinir síðarnefndu gerðu
sig heimakomna í veröldinni, þ.e.
settu sér raunveruleg markmið.
Hefur Jón Sigurðsson tekið til orða
eitthvað á þá leið, og um Eggert
Ólafsson mun mega segja nokkuð
hið sama. Það er með öðrum orðum
heimspekin sem ræður stefnunni,
og þegar í byrjun 18. aldar er hér
farið að tala frjálslega um heims-
speki og heimsspekinga, og sýnir
það ásamt öðru að þá eru straum-
hvörfin að verða. Það að eymd og
allsleysi varð jafnvel enn meira á
átjándu öld en áður, stafar af því að
þjóðin var svo djúpt sokkin um 1700
að varla voru nokkur efni til við-
reisnar, varla nokkrir kraftar t 1
að rétta við það sem niður hafði
fallið. En engum getur dulizt, að
stefnan eða andinn er allur annar
en áður hjá þeim mönnum sem bezt
eru að sér eða mest kveður að.
Alla kaflaskiptingu eða tímabila-
skiptingu í mannkynssögu verður
að taka með þeim fyrirvara, að
margt lifir eftir af einkennum hinna
fyrri tímabila fram eftir þeim sem
á eftir koma. Þannig sagði fóstra
mín mér í æsku frá því, eftir fólki
sem hún mundi, að eitt sinn
þegar það var við engjaslátt um há-
bjartan dag. kom yfir myrkur á
þann hátt sem enginn hafði áður
séð. Fólkið flýtti sér heim og fór í
sparifötin af því að það hélt að
kominn væri dómsdagur. En þetta
var raunar almyrkvi á sólu, sem
mun hafa orðið árið 1834. Hefur