Úrval - 01.12.1968, Blaðsíða 10

8
ÚRVAL
almenningur þá enn verið býsna
ófróður um náttúrufyrirbæri. Þó
að meir en öld væri liðin frá því
að hins vísindalega anda fór að
gæta hér í landssiðum og lands-
stjórn. Á sama hátt má rekja þræð-
ina í heimsskoðun miðaldamanna
langt aftur fyrir 1300 og allt aftur í
forneskju. Hugmynd Eysteins um
„firmamentum“ var að vísu útlend,
eins og orðið ber vott um, en í raun
og veru var hugmynd fornskálda
um þetta efni hliðstæð, eins og
kenningar þeirra sýna. Þeir kalla
himininn vind-ker, él-ker, sól-tjald,
Ýmis-haus, og þar fram eftir göt-
unum, líkt og Hómer kvað forðum
um hinn „eirsterka himinn“, eftir
því sem þýtt er. Og Egill Skalla-
grímsson segir í Sonartorreki að
guð hafi lyft syni sínum upp í Goð-
heim, og sýnir það að Egill hefur
hugsað að goðheimur væri uppi yf-
ir, enda er Egill goðsögulegur í mjög
ríkum mæli, og að því leyti skyldur
í eðli þeim Eysteini Ásgrímssyni og
Hallgrími Péturssyni, einkum hin-
um síðarnefnda. En ef leita skal yf-
irlits yfir heimsfræðiskilning þjóð-
veldisaldar dugir ekki að einblína á
skáldin, því að list þeirra er að
nokkru leyti grein út af fyrir sig,
og einkanlega eru dróttkvæðin í-
haldssöm í þeim efnum. Til þess að
kynnast hinni fornu hugsun verður
því að leita fleiri heimilda, en það
væri efni í annað erindi.
Síðara erindið
í fyrra erindi mínu leiddi ég rök
að því, að þjóðarsögunni megi skipta
í þrjá aðalkafla, eftir því þekking-
arstigi, sem ríkjandi var hverju
sinni. Taldi ég miðaldahugsun ríkj-
andi hér fram til um 1700, þegar
áhrifa heimspeki og vísinda fer að
gæla hér á landi, en fyrir þann tíma
taldi ég verulegan mun á tímabil-
unum fyrir og eftir 1300, eða öllu
heldur 1262, því að það ár er um-
skiptaár í íslenzkri sögu. Og eins
og menn munu kannast við, þá
þrengist hér allt og smækkar eftir
þau umskipti.
Heimsmyndin gæti reyndar virzt
vera í aðalatriðum hin sama fyrir
og eftir þau mörk. En hið fornís-
lenzka raunsæi og útsókn hlýtur
að vekja til umhugsunar um það,
hvort ekki hafi verið einhver eðlis-
munur á þeirri heimsskoðun, sem
sprottin var af innlendum og nor-
rænum rótum og hinni sem að-
fengin var. Var ekki eitthvað um-
fram í hinni fornu skoðun, eitthvað
sem gerði norræna menn hæfari til
þess en aðra samtíðarmenn, að leita
þekkingar?
Ég er fyrir mitt leyti ekki í nein-
um vafa um, að svo hefur verið: —
opnir heimar verða fyrir ása son-
um — segir í hinum fornu fræðum,
og það er ekki eitt heldur allt, sem
sannar það, að fornmenn trúðu því
að til væru aðrir heimar. Má í því
sambandi nefna Völuspá, og svo til
dæmis kvæðið Alvíssmál, sem ort
mun vera á tíundu öld, og hefur að
geyma fagrar lýsingar. Og eðlileg
afleiðing af þessu varð líka sú, að
þeir sem þannig hugðu, könnuðu
betur þennan heim en aðrir, og
urðu fyrstir til að sigla til Ameríku.
Leifur heppni var íslendingur, eins
og allir vita, og hann hefur án efa
haft kynni af þeim fræðum og því