Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 16

landshöfðingi yfir öllu landinu auk landfógeta og tveggja amtmanna.
Frá 1904 hafa engir milliliðir verið milli stjórnarráðs og sýslumanna.
Umboðsstörf eða stjórnsýslustörf hafa frá upphafi verið kjarninn
í störfum sýslumanna. Þeim bar fyrst og fremst að gæta réttar konungs
hér á landi, ekki síst að innheimta tekjur hans.
Eftirfarandi yfirlit gefur hugmynd um starfssvið sýslumanna frá
síðari hluta 13. aldar til fyrri hluta 18. aldar og að verulegu leyti einnig
eftir þann tíma. Sumt af þessum störfum höfðu sýslumenn með hönd-
um frá upphafi og allan tímann. önnur fóru þeir með hluta af tíma-
bilinu.
Almenn umboðsstörf
Sýslumenn héldu almennnt uppi lögum og rétti, hver í sínu umdæmi.
Þeir skyldu, ásamt hirðstjórum og lögmönnum, „gjöra og skipa rétt lög
og réttindi hverjum manni“5 6). Þeir innheimtu flestar tekjur konungs
auk eigin tekna og að nokkru tekjur lögmanna. Þannig heimtu þeir frá
síðari hluta 13. aldar vísaeyri, þ.e. konungsskattinn samkvæmt Gamla
sáttmála og þingfararkaup sem þeim var sjálfum ætlað til að standa
straum af kostnaði nefndarmanna úr sýslunni af þingför til Alþingis,
gjaftolla sem fyrst er getið 1490(i), konungstíund eftir 1556, lögmanns-
toll, manntalsfisk, sekkjagjöld, síðar hafnartoll o.s.frv. Þá heimtu þeir
sakeyri, hvort sem hann rann til konungs, þeirra sjálfra eða annarra.
Oft voru sýslumenn umboðsmenn konungsjarða. Innheimtu þeir þá
landskuldir og byggðu jarðir konungs7 8).
Þegar því var að skipta kom í hlut hirðstjóra og sýslumanna að
annast landvarnir, en á landvarnarskyldu mun ekki hafa reynt fyrr en
á 15. ölds).
Samkvæmt Löngu réttarbót frá 1450 skyldu sýslumenn, ásamt hirð-
stjórum og lögmönnum, hafa eftirlit með útlægum mönnum. Eftirlit
5) Langa réttarbót D I V 62-69.
6) D I VI, 717. Gjaftollar runnu fyrst til prests en eftir siðaskipti til konungs, Gustafs-
son, s. 210. Frá 1764 rann þingfararkaupið í dómsmálasjóðinn, o.c. s. 218. Um nýjar
álögur á 18. öld, sjá o.c., s. 209-240.
7) „Þó var sýslumönnum boðið að byggja jarðir konungs og „landskyldir uppi bera,
vfsaeyri saman taka ..." eins og segir í veitingarbréfi frá 1485 (D I VI 545),“ Saga
íslands III, s. 99.
8) Lehmann, s. 216; KHL XVII, s. 658; Saga íslands III, s. 57. Landsnefndin fyrri 1770-
1771 lagði til að komið yrði upp 50-100 manna liði, vopnuðu spjótum, í hverri sýslu,
undir stjórn sýslumanna, Gustafsson, s. 163.
10