Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 26

Við siðaskipti virðist hafa orðið veruleg röskun sem fólst meðal
annars í því að nýjar ættir komust til valda. Flestir sýslumenn á fyrri
hluta 17. aldar munu hafa verið af þessum ættum.
Auður og embætti fóru saman. Völd og áhrif valdsmanna byggðust
einkum á jarðeignum. Til að standa undir þeirri fjárhagsábyrgð sem
embættunum fylgdi var mikilvægt að sýslumenn ættu töluverðar eign-
ir. Ef vel var á haldið jókst síðan auður valdsmanna af embættistekjun-
um. Þannig drógust auður og völd í hendur fárra ætta.
Með einveldinu varð sú grundvallarbreyting á umboðsstjórninni í
löndum Danakonungs að í stað nokkuð sjálfstæðra lénsmanna komu
embættismenn, einkum amtmenn, sem voru mun háðari konungi en
fyrirrennarar þeirra. Þessara breytinga gætti hér á landi sem annars
staðar. Nýir menn af ótignum ættum ruddu sér til rúms í krafti mennt-
unar.
Sýslumenn á 18. öld
Um 1700 áttu veraldlegir valdsmenn um 84% af þeim jarðeignum
sem voru á hendi stórjarðeigenda um þær mundir, en stórjarðeigendur
áttu þá tæpan helming allra jarða í einkaeign. Sýslumenn áttu 58,5%
af öllum jarðeignum veraldlegra valdsmanna og skylduliðs þeirra, en
aðeins 11,2% af öllum jörðum í einkaeign. Bændakirkjujarðeign þeirra
var um 17% af öllum eignum bændakirkna47).
1 doktorsritgerð sinni Mellan kung och allmoge hefur Harald Gustafs-
son gert merkilega athugun á þjóðfélagsstöðu, efnahag, menntun, völd-
um og áhrifum sýslumanna og annarra veraldlegra embættismanna á
18. öld, þ.e. á þeim tíma þégar einveldið var mest. Rit þetta barst
ekki hingað til lands fyrr en ritgerð þessi var að fara í prentun. Ekki
eru því tök á að gera niðurstöðum höfundar verðug skil. Merkilegt má
telja að íslenskir embættismenn virðast hafa verið betur menntaðir á
þessu tímabili en starfsbræður þeirra í Noregi og Danmörku og íslenskir
sýslumenn betur menntir en danskir og norskir stiftamtmenn. Auk
þess fór menntun sýslumanna batnandi frá upphafi tímabilsins til loka
(1780-1780) þannig að nærri lætur að allir íslenskir embættismenn
hafi haft háskólamenntun við lok athugunartímabilsins. 1780 höfðu
18 embættispróf í lögfræði, 7 voru próflausir en höfðu stundað háskóla-
47) Sjá Saga íslands III, s. 25 ... 28 ... 58 ... 76 og nánar um D I I 63 og ágreining um
aldur þess Lýður Björnsson II, s. 10. Um jarðeignir sýslumanna á 17. öld sjá Helga
Þorláksson, s. 28-32 og Braga Guðmundsson, s. 51 ... 80-85. Um lénsmenn og hand-
gengna menn sjá Hertzberg, s. 321-323; um þjóðfélagsstöðu sýslumanna í Noregi sjá
Lehmann, s. 194.
20