Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 23

þeir færu fyrst og fremst með stj órnsýslustörf í umboði konungs en
ekki eiginleg dómsstörf. Á þessu varð mikil breyting á fyrri hluta 18.
aldar þegar farið var að útfæra grundvallarreglur einveldisins um
óskipt ríkisvald á sviði dómsmála og réttarfars. I erindisbréfi Niels
Fuhrmanns amtmanns 30. maí 1718 er kveðið á um að amtmanni beri
að sjá til þess að í réttarfarsmálefnum skuli farið eftir Norsku lögum
frá 1687. Þessi fyrirmæli voru svo staðfest og ítrekuð í erindisbréfi
stiftamtmanns 25. mars 1720 og konungsbréfum 2. maí 1732 og 19. febr.
1734, þótt síðasta bréfið dragi raunar nokkuð úr. Þetta fól m.a. í sér
að sýslumenn dæmdu almennt sjálfir og einir í málum í héraði og lög-
menn einir á Alþingi. Frá þessum tíma stafar sú regla sem enn er við
lýði utan Reykjavíkur að sýslumenn fari jöfnum höndum með lögreglu-
stjórn og önnur umboðsstörf svo og dómsstörf bæði í einkamálum og
sakamálum. Þessi skipan hefur nú löngu verið aflögð í þeim ríkjum
sem annars hafa sams konar stjórnarfar og réttarfar og Islendingar,
enda er hún skilgetið afkvæmi einveldisins. Hefði því mátt vænta að
hún hyrfi með því.
Skipun sýslumanna og umboðsmenn þeirra
Upphaflega virðist hafa verið litið á sýslumenn sem sveina hirðstjór-
anna og veittu þá hirðstjórar umboðin og tóku þau aftur að eigin geð-
þótta, en þegar festa komst á stjórnsýslu konungsvaldsins urðu sýslu-
menn lénsmenn og embættismenn konungs og þágu sýslur af honum.
Var þó lengi ýmist að hirðstjórar eða konungur veittu sýslurnar. Oft
staðfesti konungur skipun sýslumanns eftir á. 1 byrjun 17. aldar verð-
ur konungsskipun aðalreglan og enn frekar eftir að einveldið komst á.
(Sýslumannaæfir I, s. 1-2, PEÓ: Menn og menntir II, s. 23, Gustafsson,
s. 53).
Sýslumenn í stói’um sýslum og hirðstjórar höfðu umboðsmenn í
smærri umdæmum, sóknara, sóknarmenn, lénsmenn. Þegar sýslum
fjölgaði fækkaði sóknarmönnum, og virðast þeir horfnir úr sögunni
um miðja 15. öld. Sumir þeirra munu hafa orðið sýslumenn í hinum
nýj u sýslum. Eftir þennan tíma tóku sýslumenn sér oft umboðsmenn
og nefndust þeir þá lögsagnarar. (Sýslumannaæfir, KHL: sóknare,
sysselmann; Islandssaga: sóknarmaður, Gustafsson, s. 54). Hrepp-
stjórar urðu og umboðsmenn sýslumanna eins og áður greinir.
Lén og sýsla
Lengi tíðkaðist að sýslumenn hefðu sýslur að léni, hirtu þeir þá tekj-
ur af þeim og hluta sakeyris og guldu konungi leigur. Einnig mun
17