Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 24

hafa tíðkast að sýslumenn rækju sýslur „upp á reikning". Stóðu þeir
þá konungi skil á tekjum af embættinu en þágu föst laun fyrir eða
ákveðna tekjustofna41). Lénsskipulágið náði raunar aldrei sama þroska
á Norðurlöndum og sunnar í álfunni. Þannig öðluðust lénsmenn að jafn-
aði ekki arfgengan rétt til léna sinna og jafnvel ekki lífstíðarrétt42).
Eftir 1607 voru sýslumenn á Islandi skipaðir til lífstíðar. Fram að því
var algengt að sýslumönnum væru skipaðar sýslur aðeins til fárra ára
í senn. Auk þess var lénsrétturinn miklu takmarkaðri hér en annars
íjtaðar í álfunni, t.d. í Þýskalandi þar sem furstadæmin urðu nánast
óháð keisara. Lénsmenn konunga á Norðurlöndum urðu að lúta lög-
um og fyrirmælum konunga, en löggj afarvald var að mestu í þeirra
höndum. Ibúar lénanna voru þegnar konungs en ekki lénsmanns. Engar
jarðeignir fylgdu sýsluvöldum, en sýslumenn voru skattfrjálsir eins
og aðrir handgengnir menn43).
Eftir að einveldi var komið á voru umboðsmenn konungs í Noregi
og Danmörku ekki lengur lénsmenn. 1 þeirra stað komu fastkipaðir og
fastlaunaðir amtmenn44). Sýslumenn á Islandi urðu þó ekki fastlaun-
aðir fyrr en við gildistöku laga 14. des. 187745).
Skattfrelsi
Með Gamla sáttmála var konungi heitið skatti og þingfararkaupi af
hendi almúgans á Islandi (D I, I, s. 670). í Jónsbók, konungs þegn-
skyldu kap. 1 (JB 1904, s. 81) er kveðið á um greiðslu þingfararkaups
og skatts af hendi bænda og búlausra einhleypinga. 1 framkvæmd var
litið svo á að ákvæði þessi tækju ekki til embættismanna konungs, og
var sá skilningur staðfestur í Píningsdómi 1490 þar sem skýrt er tekið
fram að handgengnir menn séu skattfrjálsir. Píningsdómur er m.a.
staðfestur á siðskiptatímanum með alþingisdómi 18. júní 1545 (L I,
I, s. 63), og virðast embættismenn hafa verið skattfrjálsir allt til árs-
ins 1769, og að því er virðist raunar einnig lausir við greiðslu tíundar
nema fátæktratíundar (Gustafsson, s. 211).
41) Saga íslands III, s. 59, íslandssaga l-ö, s. 177, íslendingasaga II, s. 85, Kulturhistorisk
leksikon XVII 648 ... 652 ... 654 ... 656-658, Hertzberg, s. 299 og 328-329, Lehmann,
s. 211: „Das Amt des Sysselmannes baut sich prinzipiell auf lehnsrechtlicher Grundlage
auf".
42) Herlitz I, s. 16, Lehmann, s. 196 og 214: „Der lehnsrechtliche Character ... im drei-
zehnten und Anfange des vierzehnten Jahrhunderts ... durchdringt das Amt ... mehr
und mehr.“
43) Tamm og Jprgensen, s. 20-21, Saga íslands III, s. 3, 59 og 76. Um furstalén í löndum
Danakonungs, sjá Politikkens Danmarkshistorie 4., s. 13.
44) Espersen og Ross: Dansk statsforfatningsret 1, s. 95, Tamrn og Jprgensen, s. 27.
45) Lúðvík Ingvarsson, s. 230.
18