Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 42

atbeina nefndarmanna. Á tímum Karls mikla voru greifarnir um 250
talsins, valdamiklir en háðir fyrirmælum konungs. Til þess að fylgjast
með störfum þeirra hafði Karl sérstaka sýslumenn, missi dominici, sem
fóru um tveir saman (greifi og biskup) og báru greifunum fyrirmæli
konungs og gáfu honum skýrslur um framkvæmd þeirra. Greifarnir
nefndu sjálfir dómsmenn (rachimburgii) og stýrðu dómum. Lögmenn
urðu umboðsmenn greifanna. Greifarnir kusu hertoga (duc, dux) úr
sínum hópi. 1 stjórnartíð Karlunga voru meiri háttar mál rekin fyrir
dómstólum greifanna. Konungur stýrði eigin dómi eða fól hallargreifa
sínum (comte du palais) dómstjórn. Missi dominici nefndu og dóma á
ferðum sínum í umboði konungs.
Greifarnir fóru með allar greinar ríkisvalds í umboði konungs og
gátu m.a. gefið út tilskipanir. Þeir höfðu ekki lögsögu á landareignum
konungs þar sem ármenn hans, domestici, fóru með stjórn, og á vissum
svæðum héldust leifar rómverskrar stjórnsýslu óháð greifadæmunum
(civitates, latifundiae). Umboðsmenn konungs voru í fyrstu skipaðir
til ákveðins tíma. 1 stjórnartíð Karlunga var farið að skipa þá til lífs-
tíðar og loks urðu umboðin arfgeng03). Hertogar, greifar og markgreifar
hétu konungi hollustu og þáðu af honum lönd að léni og önnur fríðindi
sem þeir seldu aftur eigin lénsmönnum að léni, en sá háttur komst á á
síðari hluta 6. aldar að Frankakonungar lénuðu þjónustuaðli sínum
jarðir64). Þegar konungsvaldi tók að hnigna eftir daga Karls mikla
og upplausn keisaradæmisins, efldist veldi hertoga og greifa og léns-
manna þeirra, og komst þá á lénsskipulag sem leiddi til þess að hinir
helstu lénshöfðingjar urðu hinir raunverulegu valdamenn ríkisins. Vald
konungs náði tæpast út fyrir þau lönd sem hann réð sjálfur sem léns-
höfðingi og var hann þó jafnvel þar einnig mjög háður eigin léns-
mönnum.
Efling konungsvalds — Stjórnarbyltingin mikla
Ekki hafði lénsskipulagið þó fyrr náð hámarki sínu, um miðja 12.
öld, en sú þróun hófst sem að lokum leiddi til einveldis konungs og af-
náms aðalsveldis á 17. öld. Sams konar þróun varð í þágu háaðalsins,
furstanna, í Þýskalandi á kostnað lágaðals, og tafði hún fyrir ríkisein-
ingu þar allt fram á síðari hluta 19. aldar. Meðal úrræða konungsvalds-
ins til styrktar valdi sínu var efling eigin dómstóla og skipun sýslu-
63) Histoire du Droit Fran(;ais, s. 38-41 og 65-66, Miquel, s. 62, Boussard, s. 62, Maurois,
s. 40. Um hliðstæðu sendimanna Karls mikla í ríki Noregskonungs sjá réttarbót 17.
júní 1308, NgL III, s. 74 ff. og Lehmann, s. 212-213.
64) Sverrir Kristjánsson, s. 179.
36