Tímarit lögfræðinga - 01.04.1986, Blaðsíða 25

1 bréfi rentukammersins til Ölafs amtmanns Stefánssonar 7. nóv-
ember 1767 er lagt svo fyrir að embættismenn verði látnir greiða skatt
frá 1769. Sama ár urðu sýslumenn að hefja greiðslu aukaskatts (ekstra-
skat) (Gustafsson, s. 217 og 220-221).
Embættismenn snerust hart til varnar réttindum sínum, og urðu
málalok þau að með konungsúrskurði 1774 var þeim endurveitt almennt
skattfrelsi (Ll IV, s. 30 f), en þeir urðu að greiða áfram aukaútsvar
og metorðaskatt, „rangskat" sem lagður var á embættismenn sérstak-
lega (Lí III, s. 529 f). Hinir efnamestu urðu einnig að greiða svo-
nefndan prósentuskatt, og fram til 1790 greiddu þeir tugthússkatt, sem
átti að mæta stofnkostnaði við tugthúsbygginguna á Arnarhóli. Sýslu-
menn virðast síðan hafa haldið almennu skattfrelsi til 1877 þegar skatt-
kerfið var loks fært til nútímahorfs. (Sjá nánar Gustafsson, s. 209-240).
Þjóðfélagsstaða sýslumanna
Víða í heimildum er getið um „bestu menn“4G). Samkvæmt viðbót
við Gamla sáttmála sem gerð var 1302 (D I, I, s. 635) skyldu sýslumenn
vera „af þeirra ætt, sem að fornu hafa goðorðin upp gefið“, og virðist
þetta samningsákvæði, þegar á allt er litið, lengst af hafa verið sæmi-
lega efnt (KHL XVII, 657).
Sýslumenn voru upphaflega stjórjarðeigendur, handgengnir menn
og lénsmenn konungs. Þeir voru í hópi hinna „bestu manna“. Sýslumenn
og nefndarmenn þeirra voru ráðandi stétt leikmanna til siðbreytingar
og reyndar allt til 1800. Þeir réðu ásamt hirðstjórum og lögmönnum
mestu á Alþingi. Segja má að stétt stórjarðeigenda hafi verið eins kon-
ar aðall í landinu (bestu menn). Meðal réttinda þeirra voru embætti
sýslumanna ásamt með skattfrelsi.
Með réttarbót Hákonar konungs 1314 var lagt bann við því að aðrir
væru skipaðir lénsmenn (sýslumenn) en þeir sem ættu nægar eignir
til að tryggja endurgreiðslu þess sem þeir kynnu að taka ranglega,
nema bændur samþykktu annað (JB 1904, s. 294).
Framan af voru engar sérstakar menntunarkröfur gerðar til sýslu-
manna, en 1736 verður embættispróf í lögum skilyrði fyrir embættis-
gengi.
46) Sbr. t.d. D I II 659 „biskupar, lærðir menn lögmenn og allir hinir beztu menn“, sjá og
Espersen og Ross I, s. 69 „rigets beste mænd, Danehoffet og Rigsrádet ... s. 71: Under
Valdermarstidens stærke kongemagt 1170-1241 sammenkaldte kongen undertiden ...
en eksklusiv kreds af stormænd, kaldet rigets bedste mænd, til rigsmöde ..." og Saga
íslands III, s. 38.
19