Morgunblaðið - 23.11.1986, Blaðsíða 58

VÍSINDI / SVERRIR ÓLAFSSON
MORGUNBLAÐIÐ, SUNNUDAGUR 23. NÓVEMBER 1986
verið mikið. Ef einhvemtíma næst
samkomulag um bann er mikilvægt
að hægt verði að staðfesta ef eitt-
hvert ríki brýtur lög og sprengir
kjamavopn neðanjarðar eða ofan.
Þegar kjamavopn er sprengt of-
anjarðar verður til mikið magn
geislavirkra efna sem borist geta
með vindum víða um lönd. Það var
með því að greina þessi efni að
Bandaríkjamenn uppgötvuðu að
Sovétmenn höfðu sprengt sína
fyrstu kjamasprengju í ágúst árið
1948. Síðan þá hefur tækninni til
að greina geislavirk snefilefni fleygt
fram og því er mjög ólíklegt að
nokkurt land geti sprengt kjama-
sprengjur ofanjarðar án þess að það
komist upp. Flest ríki sem eiga yfír
lqamavopnum að ráða hafa undir-
ritað samning er leggur bann við
sprengingu þeirra ofanjarðar.
Ef kjamavopn springur neðan-
jarðar verða til jarðskjálftabylgjur
sem komið geta fram á jarðskjálfta-
mælum í mörg hundmð kflómetra
fjarlægð. Það getur verið erfitt að
segja fyrir um það með algjörri
vissu hvort mældar jarðhræringar
koma til vegna sprengju eða jarð-
skjálfta. Sprengjuskjálftar búa þó
yfír ýmsum eiginleikum sem nota
má til að greina þá frá jarðskjálftum
ef notast er við góð tæki sem kom-
Var það
jarðskjálfti
eða
sprengja?
Frá lokum síðari heimsstyijaldar-
innar eru kjamavopn staðreynd sem
við þurfum að lifa við. Notkun
þeirra í hugsanlegum átökum á
milli stórveldanna mundi leiða til
ólýsanlegra hörmunga fyrir mikinn
hluta mannkynsins. Það er jafnvel
ekki útilokað að kjamastyijöld gæti
orsakað gjöreyðingu alls lífs á jörð-
inni. Öllum ætti því að vera augljóst
hversu mikilvægt það er að hindra
að nokkum tíma komi til notkunar
þessara voðavopna.
„Pólitík“
Allt frá því árið 1958 (með mörg-
um mislöngum hléum) hafa
Bandaríkjamenn og Sovétmenn
rætt mögulegt samkomulag sem
leggur bann við því að kjamavopn
verði sprengd í tilraunaskyni. Arið
1963 náðist samkomulag um að
banna sprengingar ofanjarðar og
neðansjávar, en síðan þá hafa stór-
veldin sprengt tilraunasprengjur
sínar neðanjarðar. Arið 1974 var
samið um að takmarka stærð neð-
anjarðarsprengja við 150 kílótonn,
þ.e. sprengjur sem búa yfir afli er.
jafngildir 150 þúsund tonnum af
sprengiefninu TNT. Upp úr viðræð-
um um algjört sprengjubann slitn-
aði árið 1980, þegar Sovétmenn
hófu afskipti sín af málefnum Afg-
ana.
Núverandi ríkisstjóm Banda-
ríkjanna er mótfallin algjöru banni,
þar sem hún telur að stöðugar til-
raunir með kjamavopn og annan
viðbúnað sem þeim tilheyrir séu
nauðsynlegar við þróun hernaðar-
kerfa eins og þeirra sem tengjast
„stjömustríðsáætluninni". Kjama-
knúinn röntgenleysir, sem er
mikilvægur þáttur þeirrar áætlunar
verður vissulega ekki þróaður án
umfangsmikilla tilrauna.
Vamarmálaráðherra Banda-
ríkjanna Casper Weinberger og
aðstoðarmaður hans, Richard Perle,
telja að háþróuð og nákvæm lqama-
tækni (í vöm og sókn) sé betra
framlag til friðar en algjört
sprengjubann. Perle bendir á að
þróun nákvæmra kjamatijóna
(warheads) geri Bandaríkjamönn-
um kleift að minnka heildar-
sprengjumagn kjamavopna sinna
og hann telur að slíkt sé jákvætt
framlag til öryggis og stöðugleika
í heiminum.
Vissulega eru ekki allir sammála
um að stjömustríðsáætlun Banda-
ríkjastjómar sé jákvætt framlag til
friðar í heiminum. Stuðningsmenn
algjörs banns telja að það muni
minnka líkumar á skyndiárás ann-
ars stórveldisins á hitt, þar sem
„góður árangur" slíks áhlaups
krefst hámákvæms sóknarkerfís,
sem ekki verður hægt að þróa ef
algjört sprengjubann er við lýði.
Hinir sömu teija að ef stórveldin
halda áfram að þróa kjatnavopn
með það í huga að fullkoma sókn-
ar- og vamarmátt sinn, þá muni
það óhjákvæmilega auka. Spennuna
í heiminum. Þeir benda ennfremur
á að sá friður sem byggist á gagn-
kvæmri ógnun geti ekki staðið á
traustum fótum. Spenna og óstöð-
ugleiki eru viðkvæm gegn ytri
röskun s.s. staðbundnum átökum
sem hugsanlega gætu magnast og
náð hámarki í kjamastyijöld sem
losað gæti úr læðingi mikinn hluta
af sprengjuafli stórveldanna.
Mælanleg virkni
kjarnavopna
Ein meginástæða þess að enn
hefur ekki tekist að koma á algjöru
banni við tilraunasprengingum
kjamavopna er að möguleikamir til
að framfylgja slíku banni hafa verið
takmarkaðir og því hefur gagn-
kvæmt vantraust stórveldanna
Með því að stilla jarðskjálftamæla á rétta tíðni (neðri mynd) er auð-
velt að greina sprengjuskjálfta frá jarðskjálftum. Efri myndin sýnir
að við of lága tíðnistillingu hverfa hrif sprengjunnar fullkomlega í
sveiflumunstri jarðskjálftans.

Neðanjarðarsprengjur Bandaríkjamanna hafa leitt til myndunar mikils fjölda af gígum á tilraunasvæð-
inu í Nevada.
Úr mælisal jarðskjálftastöðvarinnar i Eskdalemuir á Skotlandi.
ið er upp á mörgum stöðum. Tíðni
sprengjubylgnanna er venjulega
önnur og til þess að greina þær er
nauðsynlegt að stilla jarðskálfta-
mælana á rétta tíðni.
Jarðskjálftabylgjur
Við jarðskálfta verða iðulega til
fjórar mismunandi gerðir bylgna.
Tvær þeirra s.k. P- og S-bylgjur
eru djúpbylgjur, en þær ferðast
undir yfírborði jarðarinnar. Hinar
tvær nefnast Love- og Rayleigh-
bylgjur, en þær ferðast einungis
eftir yfírborði jarðarinnar.
Helsti munur á P- og S-bylgjum
er sveiflueiginleiki þeirra. P-bylgjur
sveiflast í og á móti útbreiðsluátt,
en S-bylgjur þvert þar á. Bylgjur
þessar ferðast með mismunandi
hraða sem er háður eiginleikum
þess bergs, sem þær fara í gegnum,
en almennt gildir að hraði P-bylgna
(sem er á bilinu 2—13 km/s) er
u.þ.b. 1,7 sinnum meiri en hraði
S-bylgna.
Love-bylgjur sveiflast þvert á
útbreiðslustefnuna, en einungis í
láréttum fleti. Sveiflumunstur Ray-
leigh-bylgna er flóknara, en það
samanstendur af þver- og lengdar-
sveiflu. Þar sem yfírborðsbylgjur
breiðast út í einungis tveimur
víddum yfírborðsins bera þær með
sér méiri orku en djúpbylgjurnar
sem dreifa orkunni út í þijár víddir.
Yfirborðsbylgjur leiða því til sterk-
ari merkja á jarðskjálftamælum en
djúpbylgjur.
Sprengjuskjálftar
Hvers konar bylgjur, í hve miklu
magni og með hvaða tíðni myndast
þegar kjamavopn er sprengt neðan-
jarðar? Það er nauðsynlegt að fá
nákvæmt svar við þessari spurningu
til þess að mögulegt verði að segja
fyrir um það hvort sprengt hefur
verið og þá hvar. Ef kjamaveldin
vita að lítil sem engin von er til
þess að sprengja án þess að það
komist upp er mögulegt að
sprengjubann beri árangur.
Til að greina á milli jarðskjálfta
og sprengju eru eftirfarandi stað-