Morgunblaðið - 04.12.1986, Blaðsíða 43

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 4. DESEMBER 1986
43
Séð frá Latínuskólanum vestur Skólabrú. Hús Jónassens landlæknis. og Þorsteins
Tómassonar fremst og mynda eins konar hlið niður að Dómkirkjunni.- Smiðja Teits
Finnbogasonar að sjálfsögðu löngu horfin.
Kvennaskólinn við Austurvöll, síðar Sjálfstæðishúsið, reist 1878. Húsið ber meistara
sinum, Helga Helgasyni tónskáldi, glæsilegt vitni.

Lækjargata 2 i upphaflegri tnynd, nyrðri hlutinn eldri og aðeins ein
hæð.
á hús borgarinnar við Tjörnina, sem
viðgerð eru og öll í fullri notkun.
Eg geri Lækjargötuna hér að
sérstöku umtalsefni, bæði vegna
þess, að nýjar hugmyndir eru komn-
ar fram um meðferð sumra húsanna
frá öðrum en höfundum skipulags-
tillögunnar, svo og vegna þess, að
húsin austan Lækjargötunnar hafa
hlotið verðuga uppreisn eftir mikið
stríð, og þau kalla á viðeigandi
meðferð húsanna á móti. Hér er
einnig sögulegur hluti Reykjavíkur.
Hér er hægt að rekja sig áfram
eftir gömlu húsunum með nöfnum
þjóðþekktra íbúa, sem settu svip
sinn á bæinn og þjóðlífíð á sinni
tíð. — Sigfús Eymundsson átti hús-
ið nr. 2, sem lengi var við hann
kennt, og stækkaði það í það horf,
sem það hefur nú að mestum hluta,
en áður átti það Ólafur Pálsson
dómkirkjuprestur. — í Lækjargötu
4 bjó Þorlákur Ó. Johnsen, einn
þekktasti menningar- og framfara-
maður bæjarins á sínum tíma, og
þar „var fyrsti verzlunarskólinn, þar
var „Hermes", þar var stúkan „Ein-
ingin" stofnuð, þar var stofnað
Verzlunarmannafélag Reykjavíkur,
þar var fyrsta heildverslun á ís-
landi, Ó. Johnson & Kaaber til húsa
og þar var 17. júní fyrst minnzt
með tyllidagsbrag" (Lúðvík Kristj-
ánsson: Úr heimsborg í Gijótaþorp).
— í Lækjargötu 6 var Guðmundur
Gamalíelsson með bókaverzlun sína
og Jónassen landlæknir bjó á nr.
8, og Þorsteinn Tómasson reisti nr.
10, sem fyrr segir. — Þeir, sem
hyggja að sögu Reykjavíkur, munu
fljótt kannast við þessi mannanöfn
og þykja nokkurs um vert. Öll þessi
hús tengjast sögu Reykjavíkur og
hefur t.d. þáttur Þorláks Johnsons
og Sigfúsar Eymundssonar í menn-
ingarsögu borgarinnar vart enn
verið metinn að verðleikum.
í framhaldi af þessari umfjöllun
um Lækjargötu vil ég síðan fara
nokkrum orðum um fáeina staði
aðra í miðbænum, þar sem ég tel
að þurfi að fara mjög varlega í
sakimar.
Austurstræti 22, húsið sem
Kamabær er nú í, áður Haraldarbúð
og enn fyrr prestaskólinn og enn
áður hús Trampes stiftamtmanns,
og húsið sem Jörundur hundadaga-
konungur settist að í þann skamma
tíma, sem hann ráðskaðist hér, er
illa komið af misþyrmingum langra
tíma, en það ætti fortakslaust að
fá sína uppreisn hið ytra og betra
samræmi við húsin til beggja hliða.
— Hér er hvort eð er vafasamt að
reisa hátt hús, því að hér kemur
enn sólskinið niður í Austurstrætið,
sem er ekki allt of vlða, enda safn-
ast fólkið þangað í birtuna á
góðviðrisdögum. — Sama er að
segja um Landfógetahúsið, þar sem
lengi hefur verið Hressingarskálinn,
en skipulagshöfundar hafa nú að
vísu komið nokkuð til móts við
vemd Trampehússins, og eins
Lækjargötu 2, með því að teikna
hærra hús á bak við þau og láta
gömlu húsin standa að hluta eins
og fyrir framan. — Að minnsta
kosti er þetta virðingarverð tilraun
til að láta eitthvað af hinu gamla
sjást.
Vestar við Austurstræti stendur
enn ísafoldarhúsið gamla, sem
Bjöm Jónsson ritstjóri reisti og bjó
í og prentaði Isafold, og þar var
Morgunblaðið prentað lengi framan
af. Þetta er prýðisfallegt hús, þótt
sætt hafi harkalegri misþyrmingu.
Það ætti tvímælalaust að standa,
enda er einnig prýði að því frá
Austurvelli, og var þó enn betra
áður en hinn afarslæmi blái litur
kom á það. (Litaval margra þessara
gömlu húsa í seinni tíð eru kapítuli
fyrir sig, en stundum líta þau út
eins og trúðar í gervi, og eykur það
ekki á virðingu manna fyrir þeim.)
— Úti við Austurvöll, rétt við ísa-
foldarhúsið, stendur enn gamla
kvennaskólahúsið þeirra Thoru og
Páls Melsteds, að vísu nær óþekkj-
anlegt nú en var eitt af þessum
fögru húsum í nýklassískum stíl,
me hálfsúlum, lágum kvisti og dyra-
og gluggabjór, sem átti sér fyrir-
mynd í grísku hofunum frá
hámenningartíð Grikkja. — Þetta
hús er enn tíðast kallað Sjálfstæðis-
húsið og hlaut hroðameðferð á
stríðsámnum, eða um það bil. —
Ef það fengi kastað álagahamnum
og risið í sinni fyrri dýrð vekti það
ekki síður eftirtekt en öll blómadýrð
Austurvallar á sumardegi, og
myndu bæði þessi síðastnefndu hús
njóta nálægðar hvors annars og
mynda fallega samstæðu, ekki sízt
þegar búið verður að opna Vallar-
stræti á milli þeirra, eins og gert
er ráð fyrir og er mikið fagnaðar-
efni. — En sé litið þar inn í sundið
sést, að því er lokað af skúmm, sem
vekja furðu og spilla öilu í kring
um sig, en meiri furðu vekur, að
gert sé ráð fyrir að rífa Hótel Vík,
glæsifagurt hús og sérstætt með
miklu skrauti, og ætti hiklaust að
gera við það og láta það fá sinn
fyrri glæsileik, sem var enn meiri
en nú er.
A þessum slóðum em hins vegar
hvað mestu skúraþyrpingar bæjar-
ins og hafa tillöguhöfundar gert ráð
fyrir að þeir hverfí, einmitt til að
opna lokaðar götur og nýjar göngu-
leiðir, svo og torg vestur við
Aðalstræti, og sameinist þar Hótel-
íslandstorgið og Steindórsplanið.
Veitir enda ekki af að hreinsa
skúrana burt, enda er inn á milli
þeirra skotið öskutunnum með til-
heyrandi óþrifnaði, sem getur ekki
sæmt miðborg höfuðborgar á norð-
lægum slóðum. 1
Neðsti hluti Grjótaþorps er óhjá-
kvæmilega hluti af þessu miðbæjar-
hverfi, enda er það með í
skipulagstillögunni. — Mikið
óhappaverk var að Fjalakötturinn
svonefndi skyldi rifínn og því er
mikil óvissa, hvort þar komi aftur
hæfílega stórt hús, sem taki mið
af Aðalstræti 10, sem allir munu
gera ráð fyrir að standi, enda er
það með elztu húsum Reykjavíkur,
eitt af húsum innréttinganna. En
illt er að horfa. upp á, að lagt sé til
að Aðalstræti 16 hverfí, en það er
að stofni til, neðri hæðin, talið ör-
ugglega eldra en húsið nr. 10 og
eitt af upphaflegu húsum Innrétt-
inganna. Þetta er prýðisfallegt hús,
nema viðbyggingamar aftast, en
líður fyrir mikla vanhirðu.
Mætti varpa því fram hér, hvort
ráð væri að flytja húsið nr. 10 út
á lóðina nr. 14, hið næsta Aðal-
stræti 16, og þar stæðu bæði þessi
gömlu hús framvegis og styddu
þannig hvort annað. — Þar stóð í
eina tíð hús af sömu gerð, og þama
gætu bæði þessi hús farið vel og
þá auðveldlega með heilsteypta
uppbyggingu norður eftir Aðal-
stræti. — En þar má ekki byggja
of hátt vegna byggðarinnar í
Gijótaþorpi.
Að lokum vil ég víkja suður fyrir
Kirlqustræti, að þeirri hugmynd,
sem hvað verst er útfærð, en er
ekki á ábyrgð þeirra skipulags-
höfunda, en það er hin fyrirhugaða
bygging Alþingis.
Svo mun hafa verið ætlazt til,
er boðið var til samkeppni um ný-
byggingu Alþingis á lóðum þess,
að taka skyldi mið af gamla Al-
þingishúsinu. Það yrði áfram
fundarstaður Alþingis, en nýbygg-
ingamar skrifstofur og vinnustofur
þingmanna og hýsti aðra starfsemi
þingsins.
Arangur þessarar verðlaunasam-
keppni er vægast sagt hreint tilræði
við yfírbragð gamla miðbæjarins,
enda -hafa þeir, sem látið hafa álit
sitt í ljös á prenti verið næsta sam-
mála um, að hér sé ekki vel farið.
Enginn hefur skrifað um verðlauna-
tillöguna af hrifningu, og það er
skoðun mín, að hér sé um að ræða
slíkt ferlíki, hús sem ætlað er að
ná allt frá hominu við Thorvalds-
ensstræti og vestur að Tjamargötu,
að það kaffæri alla byggð í ná-
grenni þess. Gamla Alþingishúsið
verður ekki áberandi þungamiðja
þingbygginganna, sem vera bæri.
Verður nú bara að vona, að þessi
teikning verði tekin til rækilegrar
endurskoðunar og í staðinn komi
mun hæverskara hús sem taki tillit
til að gömlu húsin standi. — Eins
og það birtist nú minnir það helzt
á sundhöll í útliti og tekur á engan
hátt mið af gamla þinghúsinu, þótt
sýnt sé úr steini svipað og það.
Höfundar skipulagstillögunnar
höfðu upphaflega gert ráð fyrir, að
timburhúsin sunnan Kirkjustrætis
yrðu látin standa, enda hafði einu
sinni komið fram tillaga frá húsa-
meistara um nýbyggingar Alþingis
í þá veru, að byggð yrðu vinnuhús
Alþingis að mestu á baklóðunum
og af hæfilegri stærð og umfangi.
— En í útboðslýsingum samkeppn-
innar, sem þingið ákvað sjálft, var
svo áskilið, að höfundar skyldu gera
ráð fyrir í tillögum sínum, að þessi
hús hyrfu öll fyrir nýbyggingunni.
Er slæmt, að Alþingi skuli ekki
ganga hér fram fyrir skjöldu og
sýna metnað til þess að vemda
menningararf af þessu tagi, ekki
sízt þar sem um gervalla Evrópu
er verið að vinna stórkostlegt átak
í flestum borgum um varðveizlu
menningarminja, einkum gamallar
byggðar, og þar ganga opinberir
aðilar í fararbroddi. Nægir að
minna á samþykkt Evrópuráðsins
um það efni, sem ísland mun stað-
festa innan tíðar.
Ein tillaga í samkeppninni um
nýju þingbygginguna gerði ráð fyr-
ir, að tvö gömlu húsin stæðu á
sínum stað og nýbyggingin kæmi
að baki þeirra, með framhlið til
suðurs, og þá yrði hús Skúla Thor-
oddsens, Vonarstræti 12, flutt
norður að Kirkjustræti í framhaldi
af röð þessara húsa. Sú tillaga var
að vísu keypt og merkir það að hún
hafí þótt athyglisverð, en ekki fékk
hún verðlaun sem fullnægjandi,
enda forsendur ekki fyrir hendi, svo
sem framan segir.
Hér þarf að fara fram af mikilli
varkárni. Alþingi má ekki ganga á
undan og láta ryðja burt því, sem
sett hefur svip á borgina um langa
tíð og gæti með góðu móti nýzt
þinginu framvegis, rétt eins og sést
með Vonarstræti 12, þar sem nú
eru skrifstofur þingmanna.
Reykjavík er höfuðborg allra
landsmanna. Það er því mikil
ábyrgð, sem hvílir á herðum ráða-
manna borgarinnar um útlit og
vemd hennar. Ég hvet þá til að
íhuga vel allt það sem gert er í
skipulagsmálum og byggingarmál-
um gömlu hverfanna. Þetta snertir
ekki heldur aðeins landsmenn.
Hingað kemur líka vaxandi fyöldi
útlendinga, og þeir vilja sjá sér-
kenni hvers staðar, geta séð
þróunarsögu borga og ekki aðeins
það, sem alls staðar annars staðar
má sjá.
1 Orðið skúr nota ég í þeírri merk-
ingu, sem ég lærði fyrir norðan í
ungdæmi mínu og hef alltaf notað,
það er timbur- eða jámskúr, minni
en svo að geti kallast hús. — Hins
vegar er þetta orð, svo og orðið
kofi, sem þar merkti torfhús, mold-
arkofa, gjaman haft í annarri
merkingu hér syðra. Hér eru þau
oft höfð í óvirðingarskyni um stæði-
leg hús, meira að segja hef ég heyrt
menntaskólann kallaðan kofa, en
það er nú langt síðan. — Á sama
hátt voru ekki kallaðar fúaspýtur
aðrar en þær, sem voru fúnar, en
hér stundum haft um heil hús.