Morgunblaðið - 28.03.1987, Page 24

24
,gs auoAUHAUUA^ .GHMa/uoBOiii
MORGUNBLAÐIÐ, LAUGARDAGUR 28. MARZ 1987
Mjólkurfélag Reykjavíkur
hefir starfað í nóverandi
mynd allt frá árinu 1917. Það
er eitt af traustustu og virtustu
verslunarfyrirtækjum í höfuð-
borginni og þekkt að góðu einu
víða um land. Til forystu í félag-
inu hafa valist traustir og
dugmiklir menn sem hafa tekið
starf sitt af fullri alvöru.
Fyrstu forstjórar félagsins voru
þeir Jón Kristjánsson lagaprófessor,
sem var reyndar einnig fyrsti for-
maður félagsins, og Þorlákur
Vilhjálmsson Bjamar á Rauðará,
sem varð formaður eftir fráfall
Jóns. Þetta voru brautryðjendumir
ásamt Eyjólfí Jóhannssyni frá
Sveinatungu, en hann var ráðinn
1920
M.R. kaupir húseignina nr. 14 við Lindargötu á horni Lindargötu
og Vatnsstígs (nú nr. 36). Þar var sett upp mjólkurstöð og mjólk-
in gerilsneydd.
1930
Lokið byggingu hússins Hafnarstræti 5. Fyrsti stjórnarfundur
haldinn þar 17. júní 1930.
Mjólkurfélag Reykjavíkur:
I forystuhlutverki í 70 ár
Stjórn M.R. 1987. F.v. Jón M. Guðmundsson, formaður, Helgi Jónsson, ritari, Sigurður Sigurðsson, Sig-
urður Eyjólfsson, forsljóri, Vífill Búason og Magnús Jónasson, vararformaður.
eftirJón Guðmunds-
sonáReykjum
framkvæmdastjóri er Jón Kristjáns-
son lést árið 1918. Eyjólfur var
framkvæmdastjóri félagsins til árs-
ins 1945, en þá tók við Oddur
Jónsson sem hafði starfað hjá félag-
inu frá árinu 1925. Oddur hætti
störfum árið 1965 og þá tók við
Leifur Guðmundsson. Hann var
framkvæmdastjóri til 1980, og tók
við af honum núverandi forstjóri,
Sigurður Eyjólfsson.
Formennsku í stjóm Mjólkurfé-
lagsins hafa alls átta menn gegnt.
Hafa valist í þetta ábyrgðarmikla
starf hinir mætustu menn:
Árið 1917—1918 Jón Kristjánsson
lagaprófessor Reykjavík.
1919—1923 Þorlákur Vilhjálmsson
Bjamar, Rauðará, Reykjavík.
1924—1935 Guðmundur Olafs,
Nýjabæ, Seltjamamesi, Kjósars.
1936—1953 Bjöm Ólafs, Mýrar-
húsum, Seltjamamesi, Kjósars.
1954—1970 Ólafur Bjamason,
Brautarholti, Kjalamesi. 1970—
12/8 1970 Jónas Magnússon, Star-
dal Kjarlamesi. 1970—1977 Ólafur
Andrésson, Sogni, Kjós. Frá 1977
Jón M. Guðmundsson, Reykjum,
Mosfellssveit.
Núverandi stjóm félagsins skipa
auk formanns þeir Magnús Jónas-
son, Stardal, varaformaður; Helgi
Jónsson, Felli, Kjós, fundarritari;
Sigurður Sigurðsson, Stóra-Lamb-
haga, Skilmannahreppi, Borgar-
fírði, og Vífill Búason, Ferstiklu,
HvalQarðarstrandarhreppi, með-
stjómendur. Félagskjömir endur-
skoðendur eru þeir Jón Ólafsson,
oddviti, Braútarholti, Kjalames-
hreppi, og Ólafur Þór Olafsson,
Valdastöðum, Kjós. Deildir félags-
ins em 14 að tölu, en Suðurlands-
deild bættist við á síðastliðnu ári
með um 60 félaga.
Stofnun félag'sins
og aðdragandi
Eftir aldamótin síðustu fór mjög
vaxandi eftirspum eftir landbúnað-
arvörum í Reykjavík, sem þá var
að breytast úr sveitaþorpi í bæ eða
borg. Tiltölulega auðvelt var að
afla matarbirgða sem hægt var að
geyma, en öðm máli gegndi um
mjólkina því hún er viðkvæm vara
og hefur takmarkað geymsluþol.
Öflun, dreifíng og meðferð mjólk-
ur varð mikilvægt mál fyrir bæjar-
stjóm og heilbrigðisyfirvöld á
þessum ámm og hefír í raun verið
fram á þennan dag. Sú merka saga
verður ekki rakin hér, en benda
má á bók Þómnnar Valdimarsdótt-
ur Sveitin við sundin sem kom út
hjá Sögufélaginu 1986 og er í bóka-
flokknum „Safn til sögu Reykjavík-
ur“. Þómnn rekur þessi mál vel og
skilmerkilega og er bókin mjög
áhugaverð.
Formleg stofnun Mjólkurfélags
Reykjavíkur átti sér nokkurra ára
aðdraganda. Margir fundir vom
haldnir og ýmis samtök stofnuð sem
höfðu að meginstefnu dreifíngu
neyslumjólkur. Niðurstaðan varð
stofnun Mjólkurfélagsins, þann 28.
mars árið 1917.
Tilgangtir og mark-
mið félagsins
Megintilgangurinn með stofnun
MR var eins og áður segir öflun,
dreifíng og sala mjólkur í
Reykjavík. Náið samstarf varð að
hafa við bæjaryfírvöld, heilbrigðis-
yfírvöld og stjómvöld í landinu, en
auk þess og ekki síst við framleið-
endur og neytendur. Svo sem vænta
mátti ríkti nánast ringulreið á þess-
um markaði á ámnum fram að fyrri
heimsstyijöldinni, og höfðu bæjar-
yfirvöid með bæjarlækni í broddi
fylkingar ærinn starfa við að koma
meðferð á mjólk í það horf að ekki
hlytust af neyslu hennar drepsóttir
eða önnur áföll.
Bændur áttu því láni að fagna
að ná samstöðu í MR um sölu og
dreifíngu mjólkur, með öflugum
stuðningi bæjarstjómar, heilbrigð-
iskerfís og ýmissa annarra sem
skildu nauðsyn þessa máls. Fljót-
lega eftir að félagið tók til starfa
var farið að hyggja að útvegun á
nauðsynjavömm til félagsmanna,
svo sem kjamfóðri, sáðvöm, áburði,
girðingar- og byggingarefni. Sam-
hliða var unnið að því að stofna
mjólkurstöð og gerilsneyða mjólk
að kröfu bæjarstjómar og heilbrigð-
isyfírvalda. Þetta tókst vonum
framar en ekki átakalaust, því
ýmsir vildu fá að starfa utan félags-
ins, en það var eðlilega allmikið
vandamál, einkum að því er snerti
heilbrigðiseftirlitið. Félagið hélt
velli og reksturinn efldist og blómg-
aðist jafnt og þétt þar til á ámnum
1934—1936 og verður það nefnt
síðar.
Starfsemi og framkvæmdir
fyrstu árin
Við fráfall Jóns Kristjánssonar
formanns og fyrsta forstjóra MR
varð Þorlákur V. Bjamar formaður.
Hann réð sem framkvæmdastjóra
Eyjólf Jóhannsson, sem hafði starf-
að með Jóni um hríð. Árið 1919
var samþykkt að undirbúa kaup á
tækjum til gerilsneyðingar ef „upp
skyldi gjósa drepsótt", en það óttað-
ist almenningur mjög, t.d. tauga-
veiki. Árið 1920 keypti félagið húsið
nr. 14 við Lindargötu og fékk leyfí
til að breyta því í verslunar- og
skrifstofuhús. Jafnframt var ráð-
gert að kaupa lóð við sömu götu
af Sambandi íslenskra samvinnufé-
laga, en ekkert varð úr því. Árið
1922 var hafist handa um geril-
sneyðingu á neyslumjólk og ráðinn
danskur mjólkurfræðingur til að
annast það. Bæjarstjóm hafði starf-
andi sérstaka nefnd, mjólkumefnd,
því þessi málaflokkur var fyrirferð-
armikill í bæjarmálunum. Mjólkur-
félagið hafði náið samstarf við
nefnd þessa. Þar vom auðvitað
hollustuhættir eitt mikilvægasta
málið, en einnig verðlagsmál og
annað er snerti dreifingu og sölu á
neyslumjólk. Meðal annars var um
að ræða gerð samninga við t.d.
Suðumesjamenn, Borgfirðinga og
Sunnlendinga um að fá meiri mjólk
á markaðinn. Árið 1922 tók félagið
í notkun bifreið til mjólkurflutn-
inga, en því var hætt að nokkmm
mánuðum liðnum og þótti of dýrt.
Árið eftir var hins vegar fenginn
bíll til flutninga og hefír svo verið
síðan.
Mjólkurfélagið er samvinnufélag
og hefír verið það frá upphafi. Það
hafði í fyrstu aðild að SIS en sagði
sig úr Sambandinu árið 1924 og
hefur frá þeim tíma starfað í sam-
tökum kaupmanna í Reykjavík.
Árið 1926 ákvað félagsstjóm að
festa kaup á kommyllu, að undan-
genginni athugun forstjóra á slíku
fyrirtæki í Noregi. Þetta þóttu hin
merkustu nýmæli, og fluttu blöðin
stórfréttir af uppátækinu.
Á seinni helmingi þriðja áratug-
arins efldist félagið mjög því auk
kommyllunnar var rekin smásölu-
verslun samhliða bændaversluninni
og auk þess brauðgerðarhús og
mjólkurbúðir um allan bæ. Þær
vom orðnar 34 talsins árið 1927.
Þá lenti félagið í blaðaskrifum, og
alltaf bar nokkuð á því að settar
reglur yfírvalda væm ekki virtar
af öðmm en félaginu.
Árið 1928 festi félagið kaup á
húsi við Vatnsstíg nr. 10 í Reykjavík
og ráðgerði stækkun mjólkurstöðv-
ar í húsinu við Lindargötu. Þá
keypti félagið lóð af hafnarsjóði,
um 900 fermetra að stærð, og réðst
svo einnig í að kaupa um tveggja
ha lóð úr landi Laugardæla austur
í Flóa. Aldrei varð þó neitt um fram-
kvæmdir þar.
Vorið 1929 lágu fyrir teikningar
að nýju stórhýsi við Hafnarstræti í
Reykjavík og skömmu seinna var
framkvæmdastjóra falið að tryggja
félaginu lóð á homi Bergþómgötu
og Hringbrautar (nú Snorrabraut-
ar) fyrir nýtísku mjólkurvinnslu-
stöð. Það sumar vom báðar þessar
stórbyggingar í smíðum. Þær
standa enn og em vottur um stór-
hug og áræði forystumanna bænda
á þessum tíma. Húsin vom bæði
tekin í notkun sumarið 1930 og
nokkm seinna var kommyllunni
komið fyrir í húsinu við Hafnar-
stræti 5.
Mikið var fundað um mjólkurmál
á þessum ámm, enda höfðu bæði
Borgfírðingar og Sunnlendingar
mikinn hug á að komast inn á
Reykjavíkurmarkaðinn með mjólk
sína. Um þetta leyti jukust mjög
flutningar á mjólk og hafði félagið
marga bíla í fömm til þess að sækja
mjólk jafnvel til bænda á Suðumesj-
um og í Kjós.
Árið 1933 vom sett lög um dreif-
ingu og sölu mjólkur og vom þau
enn í breytingu fram til ársins 1934
en vom ekki staðfest fyrr en 7.
janúar 1935. Svo sem kunnugt er
urðu um þessi mál mikil átök og
málavafstur sem endaði með því
að mjólkurstöð Mjólkurfélags
Reykjavíkur við Bergþóragötu var
tekin eignamámi og þarmeð var
öllum afskiptum MR af mjólkur-
sölumálum endanlega lokið. Þetta
eignamám gekk þó til baka, en
stöðin var árið 1936 seld Mjólkur-
samlagi Kjalamesþings og var þá
um leið tekin undir stjóm Samsöl-
unnar.
Nú urðu þáttaskil í sögu félags-
ins. Það varð að laga starfsemi sína
að breyttum aðstæðum og sneri sér
því að almennum viðskiptamálum,
og hefír verið svo síðan.
Breyttur rekstur
Við breyttar aðstæður steðjuðu
margháttaðir erfíðleikar að Mjólk-
urfélaginu. Heimskreppan svokall-
aða skall á eftir 1930 og hagur
bænda og rejmdar alls almennings
fór versnandi, en það hafði óhjá-
kvæmilega áhrif á afkomu verslun-
ar með almennar nauðsynjarvömr.
Félagið rak nokkrar verslanir með
Liverpool í fararbroddi og gekk sú
verslun á þessum ámm eftir atvik-
um vel. Flutningareksturinn gekk
einnig vel og efldi mjög tengsl við
bændur og aðra í nágrenni
Reykjavíkur. Vom fluttar neyslu-
vörar og rekstrarvömr, en einnig
blöð og annar póstur ásamt far-
þegum.
A áranum eftir 1930 var gefið
út fréttablað sem nefndist „Plóg-
ur“, en útgáfan var seld árið 1936.
Þijátíu ámm seinna var aftur ráð-
ist í útgáfu blaðs og nefndist það
„MR fréttir". Var því haldið úti í
nokkur ár. Víst er að blöð þessi
vora vinsæl og í þeim birtust alls
konar upplýsingar, fræðslumál og
fréttir af félagsstarfínu.
Á þessum áratug gripu stjóm-
völd til innflutningshafta og
skömmtuðu gjaldeyri. Kom það
mjög niður á rekstri Mjólkurfélags-
ins, sem var þá að miklu leyti
innflutningur, dreifíng og sala á
daglegum neysluvöram almennings
og ýmsum rekstrarvömm bænda
svo sem áður er nefnt. Hagur fé-
lagsins fór því versnandi fram undir
seinni heimsstyijöldina.