Morgunblaðið - 10.09.1987, Blaðsíða 50

IS
50
MORGUNBLAÐIÐ, FTMMTUDAGUR 10. SEPTEMBER 1987
Kartöflumarkaðurinn
og hrammur Grænmetisverslunar landbúnaðarins
eftírEinar Pál
Svavarsson
Undanfarnar vikur hafa kartöfl-
ur og málefni kartöfluframleiðenda
verið nokkuð til umræðu, og hefur
athyglin oftar en ekki beinst að
pökkunar- og dreifíngarfyrirtækinu
Þykkvabæjarkartöflur hf. En það
fyrirtæki er hlutafélag, og hefur
verið Ieiðandi í að efla gæði kartöfl-
unnar og gera hana að vöru sem
er boðleg neytendum.
Að öðru jöfnu væri ekki ástæða
til að skrifa blaðagrein þó að minnst
sé á kartöflur. En þar sem tveir
stjórnarmenn í samkeppnisfyrir-
tæki Þykkvabæjarkartaflna hf.,
þeir Páll Guðbrandsson og Tryggvi
Skjaldarson hjá Ágæti, hafa ítrekað
verið með vafasamar yfirlýsingar í
garð fyrirtækisins, þykir ástæða til
þess að gera nokkra grein fyrir
samkeppnisstöðu fyrirtækja á kart-
öflumarkaðnum ogþeirri þróun sem
átti sér stað eftir að dreifing og
verslun með grænmeti var gefín
frjáls. En þeir Páll og Tryggvi eru
jafhframt sjálfskipaðir talsmenn
þess hóps framleiðenda sem berst
nú fyrir endurreisn einokunar.
Alþingi sagði frelsi en
framkvæmdavaldid
einokun
Með búvörulögunum árið 1985
var sala á kartöflum gefin frjáls.
Áður hafði einokunarfyrirtæki
framleiðenda, Grænmetisverslun
landbúnaðarins, fengið að leika
lausum hala við að misbjóða fólki
í matmálstímum um langt árabil.
Vegna einokunarstöðu fyrirtækis-
ins þurftu stjórnendur þess aldrei
að hlusta á kröfur neytenda um
aukin gæði, né heldur kröfur kaup-
manna um aukna þjónustu. Þeir
skilgreindu sjálfir markaðinn út frá
kartöflubirgðum aðstandenda fyrir-
tækisins og þjónustuna út frá sinni
eigin fjárfestingar- og hagræð-
ingarpólitík.
Eftir gildistöku laganna réðust
mörg fyrirtæki í þá starfsemi að
dreifa kartöflum. Má þar nefna fyr-
irtæki eins og Mata, Banana,
Þykkvabæjarkartöflur og Sölufélag
garðyrkjumanna, að ógleymdu því
fyrirtæki sem framleiðendurnir Páll
Guðbrandsson og Tryggvi Skjaldar-
son eru í málsvari fyrir, Ágæti.
Síðar hafa önnur bæst í hópinn eins
og Eyfirska kartöflusalan, Öngull
og ýmis önnur fyrirtæki. Þar að
auki hófu nokkrar verslanir sjálf-
stæð viðskipti við framleiðendur.
Þá hafa fjölmargir framleiðendur
selt uppskeru sína með ýmsum
hætti.til neytenda og er svo enn í
dag. Þessir viðskiptahættir tíðkast
enn og munu eðlilega halda áfram
svo lengi sem menn rækta kartöflur
á fslandi. Við þetta er að sjálfsögðu
ekkert að athuga, nema síður sé,
þar sem neytendum hefur þannig
gefist kostur á ódýrari vöru og
frjálsræði ríkir.
Sjálfsagt hafa flestir af fremstu
talsmönnum frelsis í viðskiptahátt-
um úr hópi þingmanna, og vara-
þingmanna, litið á búvörulögin sem
tákn um árangur sem beindist í
frjálsræðisátt. Að minnsta kosti var
búið að aflétta einokun. Þegar svo
handauppréttingunni var lokið tóku
ný verkefni við, og eðlilega var
framkvæmdavaldinu falin fram-
kvæmd laganna. En framkvæmda-
valdið í þessum lögum samanstend-
ur ekki af réttsýnum
embættismönnum sem bera hag
allra þegna landsins fyrir brjósti.
Nei, framkvæmdavaldið í þessum
lögum er samansafn af ríkisreknum
og ríkisstyrktum landbúnaðarhags-
munasamtökum sem ekki heita
Landbúnaðarráðuneytið.
Við gildistöku laganna varð
Grænmetisverslun landbúnaðarins
hálfgerður vandræðagripur sem
„framkvæmdavaldið" stóð uppi
með. Ekki aðeins vegna þeirrar
slæmu imyndar sem fyrirtækið
hafði í hugum neytenda, heldur og
vegna þess að nú þurfti Græn-
metisverslun landbúnaðarins að
temja sér vinnubrögð sem voru ólík
öðru sem þetta ólánsama einokun-
arfyrirtæki hafði áður fengist við.
Vinnubrögð frjálsra viðskiptahátta.
Auðvitað dóu menn ekki ráða-
lausir.
Með miklum bægslagangi í fjöl-
miðlurn tókst að leysa vandamálið
með ímyndina. Fyrirtækinu var
gefíð nýtt nafh og nýtt merki hann-
að. Ágæti skyldi það heita. Svo
frábærlega var að þessu máli staðið
frá hendi nýrra stjórnenda, að
„Gamla grænmetið" hvarf nánast á
einum sólarhring og hefur gengið
um í sínum ágætu sparifötum upp
frá þeim degi.
Hitt vandamálið leysti „fram-
kvæmdavaldið" með nokkrum
þægilewgum aðgerðum, sem höfðu
það markmið að styrkja samkeppn-
isstöðu Ágætis umfram aðra, og
gera það síðan að „frjálsu" einokun-
arfyrirtæki undir stjórn framleið-
enda. Framleiðenda sem fengju
aftur það vald, sem nú er hjá neyt-
endum, að skilgreina kartöflumark-
aðinn. Sá markaður yrði upp frá
þeirri stundu skilgreindur út frá
birgðum þeirra sjálfra í kartöflu-
geymslunum, en ekki út frá óskum
og kröfum neytenda. En þörfín til
þess að fá þetta vald yfír neytend-
um, kaupmönnum, verslunum og
dreifíngunni hefur verið eins og
rauður þráður í allri umræðu þeirra
Páls Guðbrandssonar og Tryggva
Skjaldarsonar stjórnarmanna í
Ágæti upp á siðkastið.
Frjáls einokun
Og hverjar voru svo hinar þægi-
legu aðgerðir sem „framkvæmda-
valdið" greip til? Hér verða aðeins
tilgreindar fjórar mikilvægustu að-
gerðirnar.
í fyrsta lagi seldi „framkvæmda-
valdið" Ágæti alla lausafjármuni
Grænmetisverslunar landbúnaðar-
ins á einhverja upphæð, sem enn
er ekki búið að skilgreina, þrátt
fyrir að 1. gjalddagi samkvæmt
kaupsamningi hafi verið 1. febrúar
sl.
í öðrulagi seldi „framkvæmda-
valdið" Ágæti 180 milljóna króna
fasteign Grænmetisverslunar land-
búnaðarins í Síðumúla 34 á 60
milljónir. Lánskjör og afborgunar-
skilmálar eru í einu orði sagt með
ólíkindum.
I þriðja lagi yfirtók Ágæti alla
sjóði Grænmetisverslunar land-
búnaðarins.
Samkvæmt búvörulögunuin eiga
allar þær tekjur sem fást við sölu
eða leigu umræddra lausafjármuna
og fasteigna að renna í sérstakan
sjóJ. Þessi sjóður á síðan að standa
undir ýmiss konar rannsóknum á
ræktun og meðferð grænmetis, og
þar með kartöflum. í þeim sjóði
eiga einnig að vera sjóðir Græn-
metisverslunar landbúnaðarins. En
þessi sjóður, sem í raun hefur mjög
BALLETT KL ASSISKUR BALLETT
Kennsla hefst 1. október.________
Námskeið fyrir byrjendur (ynfíst 5 ZI\
og framhalasneiuéhdur.________
Einnig býöur skólinn upp á kennslu í spænskum
dönsum: FLAMENCO, JOTA, SEVILLANAS ofl.
Kennslukerfi: ROYAL ACADEMY OF DANCING
RUSSIANMETHOD
Innrítun í síma 72154 kl/11 -19.
Félag islenskra listdansara.
BRLLETSKÓLI5IGPÍORP RRfílflnn
SKÚLACÖTU 32-34 <i><!X>
Einar Páll Svavarsson
„Sjálfsagt hafa flestir
af f remstu talsmönnum
frelsis í viðskiptahátt-
um úr hópi þingmanna,
og varaþingmanna, litið
á búvörulögin sem tákn
um árangur sem beind-
ist í frjálsræðisátt."
umfangsmikinn tekjustofn, er ein-
faldlega tómur og úr honum hefur
aldrei veri úthlutað. I þennan sjóð
hafa aldrei komið neinir peningar
þrátt fyrir eftirgrennslan umsjónar-
manna sjóðsins. Hvers vegna? Eru
þessir fjármunir ef til vill að brenna
upp 5 höndunum á Ágæti? Eru þeir
ef til vill í skammtímanotkun til
þess að styrkja samkeppnisstöðu
Ágætis? Hver sem ástæðan er, þá
er ljóst að með því að standa ekki
skil á þessum fjármunum er Ágæti,
fyrirtæki framleiðenda sjálfra, orðið
ein meginhindrunin í eðlilegri fram-
þróun rannsókna á þeirri fram-
leiðslu sem félagsmenn fyrirtækis-
ins leggja stund á. Enda öll orkan
farið í að byggja upp „frjálst" einok-
unarfyrirtæki.
í fjórða lagi hefur Ágæti ekki
þurft að standa skil á lögboðnum
gjöldum, sem fyrirtækið hefur þó
tekið af framleiðendum, í a.m.k. tvö
ár. Sú skuld er talin vera á annan
tug milljóna og öllum þeim, sem
eiga að bera ábyrgð á innheimt:
unni, virðist vera alveg sama. í
þeirra huga er þetta aðeins liður í
að styrkja samkeppnisstöðu Græn-
metisverslunar landbúnaðarins/
Ágætis.
Það væri eflaust athyglisvert að
velta fyrir sér hvað 511 þessi fyrir-
greiðsla þýðir í fjármunum í heild-
ina. En öll venjuleg fyrirtæki þurfa
að sækja slíka fyrirgreiðslu til
banka og fjárfestingarfyrirtækja.
En Ágæti fær auðvitað frest á frest
ofan vegna skulda til viðbótar við
tuga milljóna króna gjafir og lán
frá „framkvæmdavaldinu". En í
þessu samhengi er málið ef til vill
bara eðlilegt, því framkvæmdavald-
ið er bara þeirra eigin samtök.
Hér mætti auðvitað tína fleira
til. Þó má ætla að þetta nægi til
að varpa ljósi á þá gríðarlegu mis-
munun sem „framkvæmdavaldið"
vinnur að, þrátt fyrir göfug mark-
mið löggjafans. Og það er einmitt
þessi mismunun sem gerir það að
verkum að fjöldi fyrirtækja, sem
hófu dreifingu á kartöflum og
grænmeti eftir gildistöku búvöru-
laga, hefur nú hætt allri slíkri
starfsemi. Rfkisstyrktur og ríkis-
verndaður hrammur hinnar spari-
klæddu Grænmetisverslunar
landbúnaðarins hefur ýtt þeim út
af markaðnum. Enda var skipulag
þeirra samtaka sem standa að
Ágæti, sem og skipulag fyrirtækis-
ins, upphaflega sniðið að því
markmiði að Agæti yrði „frjálst"
einokunarfyrirtæki.
Að setja sér markmið í
sparifötunum?
Aðspurður um hin nýju samtök
matjurtaframleiðenda og fyrirtæki
þeirra sagði Gestur Einarsson for-
stjóri Ágætis í viðtali við búnaðar-
blaðið Frey í nóvember 1986, að
samþykktir þess væru sniðnar að
þeim kröfum sem aðstæður krefð-
ust. Enda væri dreifíng og mark-
aðssetning orðin frjáls. Og á sama
tíma gerði forstjórinn grein fyrir
skipulagi samtakanna og fyrirtæk-
isins (sem út af fyrir sig er mjög
fróðleg lesning).
Nú í júní sl. var hins vegar ákveð-
ið að leggja sölusamtökin niður og
stofna hlutafélag sem á að heita
Ágæti. Aðspurður um ástæðuna
sagði Eiríkur Tómasson lögfræð-
ingur Ágætis í Helgarpóstinum 9.
júlí 1987: „Eins og þetta var hjá
Grænmetisversluninni var allt í
lausu lofti. Sölusamtakaformið
(sem Gestur hafði bent á að væri
sérstaklega valið með tilliti til mark-
aðsaðstæðna) gildir vel þegar um
einkasölu eða einokun er að ræða,
en þegar komin er hörð samkeppni
þá gengur þetta losaralega form
ekki upp."
Tæplega verða orð þessara
manna skilin á annan veg en að
matjurtaframleiðendur hafí valið
sér einokunarformið strax við stofn-
un fyrirtækisins. Ástæðan er
augljós, meiningin var aldrei að
reka neitt annað en einokunarfyrir-
tæki. Þessi skoðun hefur enda
komið ítrekað fram hjá helstu tals-
mönnum nýrrar einokunar í dag,
stjórnarmönnunum í Ágæti þeim
Páli Guðbrandssyni og Tryggva
Skjaldarsyni.
Neytendur eig-a síðasta
orðið
Af umræðunni hér að framan er
augljóst að „framkvæmdavaldið"
hefur gengið mjög vasklega fram
í því að mismuna fyrirtækjum á
markaðnum. Því fer ekki hjá því
að það hvarfli stundum að fólki sem
starfar við kartöflusölu, að ákvæði
búvörulaganna um viðskiptafrelsi
hafi einfaldlega verið grin. Að einu
mennirnir, sem raunverulega hafi
skilið lögin séu talsmenn einokunar-
fyrirkomulagsins, eins og þeir Páll
Guðbrandsson og Tryggvi Skjaldar-
son.
Þessu viljum við hjá Þykkvabæj-
arkartöflum hf. hins vegar ekki
trúa. Og fastlega má gera ráð fyrir
að önnur þau fyrirtæki, sem hófu
dreifíngu á kartöflum og grænmeti
eftir að verslun með þessa fram-
leiðslu var gefin frjáls, vilji heldúr
ekki trúa þvf. Sú orka, sem þessi
fyrirtæki, í samstarfi við marga
dugmikla og áhugasama framleið-
endur, hafa lagt í að auka gæði og
úrval þessarar framleiðslu og gera
hana að matvöru fyrir fólk, hefur
skilað ómældum árangri.
Það skiptir hins vegar engfu máli
hvað „framkvæmdavald" landbún-
aðarhagsmunasamtakanna gerir,
né heldur fyrirtsekin og framleið-
endurnir. Neytendur munu og eiga
alltaf að hafa síðasta orðið.
Höfundur er framkvæmdasljórí
hjá Þykkvabæjarkartöflum hf.

HARÐVIBARVAL
Tarkett parket er með sterka lakkinu.
HARÐVIÐARVAL HF
KROKHALS! 4, SIMI 671010.