Morgunblaðið - 10.09.1987, Blaðsíða 50

7TTT1
tfi
50

MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 10. SEPTEMBER 1987
Kartöflumarkaðuriim
og hrammur Grænmetisverslunar landbúnaðarins
eftir Einar Pál
Svavarsson
Undanfamar vikur hafa kartöfl-
ur og málefni kartöfluframleiðenda
verið nokkuð til umræðu, og hefur
athyglin oftar en ekki beinst að
pökkunar- og dreifingarfyrirtækinu
Þykkvabæjarkartöflur hf. En það
fyrirtæki er hlutafélag, og hefur
verið leiðandi í að efla gæði kartöfl-
unnar og gera hana að vöru sem
er boðleg neytendum.
Að öðru jöfnu væri ekki ástæða
til að skrifa blaðagrein þó að minnst
sé á kartöflur. En þar sem tveir
stjómarmenn í samkeppnisfyrir-
tæki Þykkvabæjarkartaflna hf.,
þeir Páll Guðbrapdsson og Tryggvi
Skjaldarson hjá Ágæti, hafa ítrekað
verið með vafasamar yfírlýsingar í
garð fyrirtækisins, þykir áistæða til
þess að gera nokkra grein fyrir
samkeppnisstöðu fyrirtækja á kart-
öflumarkaðnum og þeirri þróun sem
átti sér stað eftir að dreifing og
verslun með grænmeti var gefin
fijáls. En þeir Páll og Tryggvi em
jafnframt sjálfskipaðir talsmenn
þess hóps framleiðenda sem berst
nú fyrir endurreisn einokunar.
Alþingi sagði frelsi en
framk væ mda valdið
einokun
Með búvörulögunum árið 1985
var sala á kartöflum gefín fijáls.
Áður hafði einokunarfyrirtæki
framleiðenda, Grænmetisverslun
landbúnaðarins, fengið að leika
lausum hala við að misbjóða fólki
} matmálstímum um langt árabil.
Vegna einokunarstöðu fyrirtækis-
ins þurftu stjómendur þess aldrei
að hlusta á kröfur neytenda um
aukin gæði, né heldur kröfur kaup-
manna um aukna þjónustu. Þeir
skilgreindu sjálfir markaðinn út frá
kartöflubirgðum aðstandenda fyrir-
tækisins og þjónustuna út frá sinni
eigin fjárfestingar- og hagræð-
ingarpólitík.
Eftir gildistöku laganna réðust
mörg fyrirtæki í þá starfsemi að
dreifa kartöflum. Má þar nefna fyr-
irtæki eins og Mata, Banana,
Þykkvabæjarkartöflur og Sölufélag
garðyrkjumanna, að ógleymdu því
fyrirtæki sem framleiðendumir Páll
Guðbrandsson og Tryggvi Skjaldar-
son em í málsvari fyrir, Ágæti.
Síðar hafa önnur bæst í hópinn eins
og Eyfírska kartöflusalan, Öngull
og ýmis önnur fyrirtæki. Þar að
auki hófu nokkrar verslanir sjálf-
stæð viðskipti við framleiðendur.
Þá hafa fjölmargir framleiðendur
selt uppskeru sína með ýmsum
hætti til neytenda og er svo enn í
dag. Þessir viðskiptahættir tíðkast
enn og munu eðlilega halda áfram
svo lengi sem menn rækta kartöflur
á Islandi. Við þetta er að sjálfsögðu
ekkert að athuga, nema síður sé,
þar sem neytendum hefur þannig
gefist kostur á ódýrari vöm og
fijálsræði ríkir.
Sjálfsagt hafa flestir af fremstu
talsmönnum frelsis í viðskiptahátt-
um úr hópi þingmanna, og vara-
þingmanna, litið á búvömlögin sem
tákn um árangur sem beindist í
ftjálsræðisátt. Að minnsta kosti var
búið að aflétta einokun. Þegar svo
handauppréttingunni var lokið tóku
ný verkefni við, og eðlilega var
framkvæmdavaldinu falin fram-
kvæmd laganna. En framkvæmda-
valdið í þessum lögum samanstend-
ur ekki af réttsýnum
embættismönnum sem bera hag
allra þegna landsins fyrir bijósti.
Nei, framkvæmdavaldið í þessum
lögum er samansafn af ríkisreknum
og ríkisstyrktum landbúnaðarhags-
munasamtökum sem ekki heita
Landbúnaðarráðuneytið.
Við gildistöku laganna varð
Grænmetisverslun landbúnaðaríns
hálfgerður vandræðagripur sem
„framkvæmdavaldið" stóð uppi
með. Ekki aðeins vegna þeirrar
slæmu ímyndar sem fyrirtækið
hafði í hugum neytenda, heldur og
vegna þess að nú þurfti Græn-
metisverslun landbúnaðarins að
temja sér vinnubrögð sem voru ólík
öðru sem þetta ólánsama einokun-
arfyrirtæki hafði áður fengist við.
Vinnubrögð ftjálsra viðskiptahátta.
Auðvitað dóu menn ekki ráða-
lausir.
Með miklum bægslagangi í fjöl-
miðlum tókst að leysa vandamálið
með ímyndina. Fyrirtækinu var
gefið nýtt nafn og nýtt merki hann-
að. Ágæti skyldi það heita. Svo
frábærlega var að þessu máli staðið
frá hendi nýrra stjómenda, að
„Gamla grænmetið" hvarf nánast á
einum sólarhring og hefur gengið
um í sínum ágætu sparifötum upp
frá þeim degi.
Hitt vandamálið leysti „fram-
kvæmdavaldið" með nokkrum
þægilewgum aðgerðum, sem höfðu
það markmið að styrkja samkeppn-
isstöðu Ágætis umfram aðra, og
gera það síðan að „fijálsu" einokun-
arfyrirtæki undir stjóm framleið-
enda. Framleiðenda sem fengju
aftur það vald, sem nú er hjá neyt-
endum, að skilgreina kartöflumark-
aðinn. Sá markaður yrði upp frá
þeirri stundu skilgreindur út frá
birgðum þeirra sjálfra í kartöflu-
geymslunum, en ekki út frá óskum
og kröfum neytenda. En þörfín til
þess að fá þetta vald yfir neytend-
um, kaupmönnum, verslunum og
dreifingunni hefur verið eins og
rauður þráður í allri umræðu þeirra
Páls Guðbrandssonar og Tryggva
Skjaldarsonar stjómarmanna í
Ágæti upp á síðkastið.
Frjáls einokun
Og hveijar voru svo hinar þægi-
legu aðgerðir sem „framkvæmda-
valdið" greip til? Hér verða aðeins
tilgreindar fjórar mikilvægustu að-
gerðimar.
I fyrsta lagi seldi „framkvæmda-
valdið" Ágæti alla lausafjármuni
Grænmetisverslunar landbúnaðar-
ins á einhveija upphæð, sem enn
er ekki búið að skilgreina, þrátt
fyrir að 1. gjalddagi samkvæmt
kaupsamningi hafi verið 1. febrúar
sl.
I öðru lagi seldi „framkvæmda-
valdið" Ágæti 180 milljóna króna
fasteign Grænmetisverslunar land-
búnaðarins í Síðumúla 34 á 60
milljónir. Lánskjör og afborgunar-
skilmálar eru í einu orði sagt með
ólíkindum.
í þriðja lagi yfirtók Ágæti alla
sjóði Grænmetisverslunar land-
búnaðarins.
Samkvæmt búvömlögunu;n eiga
allar þær tekjur sem fást við sölu
eða leigu umræddra lausafjármuna
og fasteigna að renna í sérstakan
sjóð. Þessi sjóður á síðan að standa
undir ýmiss konar rannsóknum á
ræktun og meðferð grænmetis, og
þar með kartöflum. I þeim sjóði
eiga einnig að vera sjóðir Græn-
metisverslunar landbúnaðarins. En
þessi sjóður, sem í raun hefur mjög
Einar Páll Svavarsson
„Sjálfsagt hafa flestir
af fremstu talsmönnum
frelsis í viðskiptahátt-
um úr hópi þingmanna,
og varaþingmanna, litið
á búvörulögin sem tákn
um árangur sem beind-
ist í frjálsræðisátt.“
umfangsmikinn telq'ustofn, er ein-
faldlega tómur og úr honum hefur
aldrei veri úthlutað. I þennan sjóð
hafa aldrei komið neinir peningar
þrátt fyrir eftirgrennslan umsjónar-
manna sjóðsins. Hvers vegna? Eru
þessir fjármunir ef til vill að brenna
upp í höndunum á Ágæti? Eru þeir
ef til vill í skammtímanotkun til
þess að styrkja samkeppnisstöðu
Ágætis? Hver sem ástæðan er, þá
er ljóst að með því að standa ekki
skil á þessum fjármunum er Ágæti,
fyrirtæki framleiðenda sjálfra, orðið
ein meginhindrunin í eðlilegri fram-
þróun rannsókna á þeirri fram-
leiðslu sem félagsmenn fyrirtækis-
ins leggja stund á. Enda öll orkan
farið í að byggja upp „frjálst" einok-
unarfyrirtæki.
í §órða lagi hefur Ágæti ekki
þurft að standa skil á lögboðnum
gjöldum, sem fyrirtækið hefur þó
tekið af framleiðendum, í a.m.k. tvö
ár. Sú skuld er talin vera á annan
tug milljóna og öllum þeim, sem
eiga að bera ábyrgð á innheimt:
unni, virðist vera alveg sama. í
þeirra huga er þetta aðeins liður í
að styrkja samkeppnisstöðu Græn-
metisverslunar landbúnaðarins/
Ágætis.
Það væri eflaust athyglisvert að
velta fyrir sér hvað öll þessi fyrir-
greiðsla þýðir í fjármunum í heild-
ina. En öll venjuleg fyrirtæki þurfa
að sækja slíka fyrirgreiðslu til
banka og fjárfestingarfyrirtækja.
En Ágæti fær auðvitað frest á frest
ofan vegna skulda til viðbótar við
tuga milljóna króna gjafír og lán
frá „framkvæmdavaldinu". En í
þessu samhengi er málið ef til vill
bara eðlilegt, því framkvæmdavald-
ið er bara þeirra eigin samtök.
Hér mætti auðvitað tína fleira
til. Þó má ætla að þetta nægi til
að varpa ljósi á þá gríðarlegu mis-
munun sem „framkvæmdavaldið"
vinnur að, þrátt fyrir göfug mark-
mið löggjafans. Og það er einmitt
þessi mismunun sem gerir það að
verkum að fjöldi fyrirtækja, sem
hófu dreifingu á kartöflum og
grænmeti eftir gildistöku búvöru-
BALLETT KLASSISKUR BALLETT
Kennsla hefst 1. október._______________
Námskeið fyrir byrjendur (yn^st 5 ára)
og framhalðsnemendur. ____________
Einnig býöur skólinn upp á kennslu í spænskum
dönsum: FLAMENCO, JOTA, SEVILLANAS ofl.
Kennslukerfi: ROYAL ACADEMY OF DANCING
RUSSIAN METHOD
Innritun í síma 72154 kl. 11-19.
Félag íslenskra listdansara.
BfiLLETSKÓLI SIGRÍOflR flRmflnfl
SKÚLAGÓTU 32-34
laga, hefur nú hætt allri slíkri
starfsemi. Ríkisstyrktur og ríkis-
vemdaður hrammur hinnar spari-
klæddu Grænmetisverslunar
landbúnaðarins hefur ýtt þeim út
af markaðnum. Enda var skipulag
þeirra samtaka sem standa að
Ágæti, sem og skipulag fyrirtækis-
ins, upphaflega sniðið að því
markmiði að Ágæti yrði „ftjálst"
einokunarfyrirtæki.
Að setja sér markmið í
sparifötunum?
Aðspurður um hin nýju samtök
matjurtaframleiðenda og fyrirtæki
þeirra sagði Gestur Einarsson for-
stjóri Ágætis í viðtali við búnaðar-
blaðið Frey í nóvember 1986, að
samþykktir þess væru sniðnar að
þeim kröfum sem aðstæður krefð-
ust. Enda væri dreifing og mark-
aðssetning orðin fijáls. Og á sama
tíma gerði forstjórinn grein fyrir
skipulagi samtakanna og fyrirtæk-
isins (sem út af fyrir sig er mjög
fróðleg lesning).
Nú í júní sl. var hins vegar ákveð-
ið að leggja sölusamtökin niður og
stofna hlutafélag sem á að heita
Ágæti. Aðspurður um ástæðuna
sagði Eiríkur Tómasson lögfræð-
ingur Ágætis í Helgarpóstinum 9.
júlí 1987: „Eins og þetta var hjá
Grænmetisversluninni var allt í
lausu lofti. Sölusamtakaformið
(sem Gestur hafði bent á að væri
sérstaklega valið með tilliti til mark-
aðsaðstæðna) gildir vel þegar um
einkasölu eða einokun er að ræða,
en þegar komin er hörð samkeppni
þá gengur þetta losaralega form
ekki upp.“
Tæplega verða orð þessara
manna skilin á annan veg en að
matjurtaframleiðendur hafi valið
sér einokunarformið strax við stofn-
un fyrirtækisins. Ástæðan er
augljós, meiningin var aldrei að
reka neitt annað en einokunarfyrir-
tæki. Þessi skoðun hefur enda
komið ítrekað fram hjá helstu tals-
mönnum nýrrar einokunar í dag,
stjómarmönnunum í Ágæti þeim
Páli Guðbrandssyni og Tryggva
Skjaldarsyni.
Neytendur eiga síðasta
orðið
Af umræðunni hér að framan er
augljóst að „framkvæmdavaldið“
hefur gengið mjög vasklega fram
í því að mismuna fyrirtækjum á
markaðnum. Því fer ekki hjá því
að það hvarfli stundum að fólki sem
starfar við kartöflusölu, að ákvæði
búvörulaganna um viðskiptafrelsi
hafi einfaldlega verið grín. Að einu
mennimir, sem raunverulega hafi
skilið lögin séu talsmenn einokunar-
fyrirkomulagsins, eins og þeir Páll
Guðbrandsson og Tryggvi Skjaldar-
son.
Þessu viljum við hjá Þykkvabæj-
arkartöflum hf. hins vegar ekki
trúa. Og fastlega má gera ráð fyrir
að önnur þau fyrirtæki, sem hófu
dreifingu á kartöflum og grænmeti
eftir að verslun með þessa fram-
leiðslu var gefin frjáls, vilji heldur
ekki trúa því. Sú orka, sem þessi
fyrirtæki, í samstarfí við marga
dugmikla og áhugasama framleið-
endur, hafa lagt í að auka gæði og
úrval þessarar framleiðslu og gera
hana að matvöra fyrir fólk, hefur
skilað ómældum árangri.
Það skiptir hins vegar engu máli
hvað „framkvæmdavald" landbún-
aðarhagsmunasamtakanna gerir,
né heldur fyrirtækin og framleið-
endumir. Neytendur munu og eiga
alltaf að hafa síðasta orðið.
Höfundur er framkvæmdastjóri
lýá Þykkvabæjarkartöflum hf.