Morgunblaðið - 24.09.1987, Blaðsíða 20

20
MORGUNBLAÐIÐ, FIMMTUDAGUR 24. SEPTEMBER 1987
Háreysti og
hávaðasýki
eftir Steingrím
Gaut Kristjánsson
Uppreisn á Isaf irði
Alkunna er að á sínum tíma var
höfðað opinbert mál á hendur
Skúla Thoroddsen sýslumanni,
m.a. fyrir meintar ávirðingar hans
við rannsókn á dauða Salómons
Jónssonar 21. desember 1891. Sig-
urður nokkur Jóhannsson var
hafður í haldi í fangahúsinu á
ísafírði, grunaður um víg Salóm-
ons. Ljóslaus var Sigurður mestan
þann tíma sem hann sat inni, en
sýslumaður skýrði svo frá að hann
hefði svipt Sigurð ljósi sökum þess
að hann hefði kveðið rímur svo
hátt að fólk í næstu húsum kvart-
aði undan því. Að sjálfsögðu var
sýslumaður að lokum sýknaður
með öllu af ákæru fyrir þessar
sakargift sem aðrar.
Sveinbjöm Egilsson segir frá því
í æviminningum sínum að hann
var á fískiskútunni Fremad frá
ísafírði vorið 1893. Var sá siður á
því skipi, sem þreytti hann mjög,
að skipstjóri sat sjáifur langtímum
saman við stýrið og hásetar í kring-
um hann og sungu eða kváðu rímur
rétt yfír höfði hans á frívaktinni.
Af þessum sökum varð honum
ekki svefnsamt, en um það þagði
hann. Varð honum út af þessu og
öðru hugsað til veru sinnar á hinu
góða skipi Lock Lomond þar sem
reglusemi var í besta lagi og agi
góður.
Menningarbylting
Á þessum tíma og lengi síðan
höfðu menn fá tækifæri til að hlýða
á sönglist eða aðra tóniist en kveð-
andi kvæðamanna, og sömuleiðis
veittust fá önnur tækifæri til að
hrella samborgarana með herfí-
legri tónlist. Síðan komu til
sögunnar grammofónar og útvarp
um 1930. Eftir það hefur tónlist
verið daglegt brauð þjóðarinnar,
fögur og ófögur, sígild tónlist og
dægurtónlist, æðri tónlist, alþýðu-
tónlist og iðnaðartónlist. Rímna-
kveðskapur lagðist af, og langir
tímar liðu þar til þjóðin fann aftur
sinn rétta tón.
Á 6. áratugnum kom til sögunn-
ar nýr lífsstíll undir vörumerkinu
Rock n’Roll ásamt byltingu í hljóm-
flutningstækni. Ókleift reyndist að
samþýða hinn nýja sið íslenskum
þjóðháttum, og var hann því inn-
leiddur hrár og óþýddur. Nokkur
hluti æskulýðsins tók fagnaðarer-
indinu opnum örmum, og innlend
dægurlagahefð, sem þróast hafði
frá tilkomu útvarpsins að mestu á
grundvelli þýskrar og norskrar
sönghefðar, fór sömu leið og
rímumar.
Hávaðasýki
Um 1960 fór að bera á einkenni-
legum sjúkleika hjá bömum og
unglingum, sem lýsti sér í því að
þau gátu hvorki lært né sofíð án
þess að hafa opið útvarpstæki
nærri sér, og þótt skömm sé frá
að segja, var það ekki ríkisútvarp-
ið sem heillaði svo hlustir bam-
anna, heldur útvarp Bandaríkja-
hers í Keflavík. Af rokki tók við
diskó, pönk, popp o.g.frv. — afurð-
ir bandarískrar stóriðju — og náðu
fótfestu á markaðnum með segul-
bandatækninni jafnframt banda-
rískum kvikmyndum og sjónvarps-
þáttum. Poppiðjan varð ein af
ábatasömustu atvinnugreinum
þjóðarinnar. Popphljómsveitir
lögðu undir sig skemmtistaðina og
veitingahúsin, og hávaðinn frá
þeim tók fyrir samræður á þessum
stöðum. Langferðabílar urðu vett-
vangur söngskemmtana ásamt
verksmiðjum og fiskiðjuverum.
Rútubílasöngur lagðist af. Með
kynslóðaskiptum á vinnumarkaðn-
um og á öðrum vettvangi þjóðlífs-
ins fækkaði griðastöðum.
Strætisvagnastjórar fylgdu í kjöl-
far langferðabílstjóranna. Fata-
kaupmenn og hljómplötusalar við
Lækjartorg og Laugaveg tóku að
flytja sjálfvalda tónlist fyrir vegfa-
rendur frá morgni til kvölds með
ákafa sem ekki verður jafnað til
annars en atgangs trúboða með
þá heilögu köllun að boða heiðingj-
um fagnaðarerindið. Kveður svo
rammt að sums staðar á þessum
slóðum að þijár verslanir keppast
við að flytja hver sinn konsertinn
á sama götuhominu, og verður af
þessu ferlegur gnýr, því að þótt
söngskráin sé nálega sú sama er
flutningurinn ekki samhæfður.
Þjóðnýting' vitleysunnar
og nýfijálshyggjan
Loks hjó sá er hlífa skyldi. Sjálft
Ríkisútvarpið setti á stofn sérstaka
deild sem nær eingöngu flytur af-
urðir bandarísks afþreyingariðnað-
ar í formi tónlistar eða meira og
minna vel lukkaða eftirlíkingu
hennar. Á eftir fylgdi skriða út-
varpsstöðva, sem allar virðast hafa
sem næst sömu dagskrá, aðallega
auglýsingar og dægurtónlist, með
ótrúlega fábreyttu lagavali. Þar
með virtust flestar skorður brostn-
ar og nú er svo komið að útvarps-
tónlist ómar stöðugt í matvöru-
verslunum, veitingastofum,
skrifstofum, opinbemm afgreiðslu-
stofíiunum, og jafnvel í sjálfu
stjómarráðinu. Sé ástandið fárán-
legt í höfuðborginni, tekur þó út
yfír í dreifbýlinu, sem ekki má láta
á sannast að það fylgist ekki með.
Á Akranesfeijunni eiga farþegar
þess kost að hlýða á tvær útvarps-
stöðvar og sjónvarp samtímis
þegar verst lætur. Utan Reykjavík-
ur gefa jafnvel 1. flokks matsölu-
hús viðskiptamönnum sínum engin
grið. Þannig hefur gestgjöfum
landsbyggðarinnar tekist að skjóta
starfsbræðmm sínum í höfuð-
staðnum ref fyrir rass.
Hávaðamengnn
Þar sem iðnaðarmenn em að
störfum utan verkstæða bera þeir
sumir hveijir með sér öflug hljóm-
flutningstæki og útvarpstæki, og
sama er að segja um vinnuflokka
á vegum borgarinnar. Hið sér-
kennilega við þennan þátt hins
nýja siðar er að tækin em stillt
svo hátt að mönnum er ekki vært
í heilum hverfum. Hinu sama
gegnir um þann kynlega sið bíleig-
enda að stilla hljómflutningstæki
bfla sinna svo hátt sem verða má
meðan þeir em að þrífa þá og ditta
að þeim heima við hús sín.
Á síðastliðnu sumri keyrði um
þverbak á höfuðborgarsvæðinu um
það leyti sem nýfíjálshyggjan var
að vinna sína fyrstu sigra á sviði
menningarinnar í formi „ftjálsra"
útvarpsstöðva. í heila viku var flutt
popptónlist í tjaldi við háskólann á
„norrænni menningarhátíð“ svo að
gestum á Hótel Garði varð ekki
sveftisamt fremur en íbúum ná-
lægra hverfa og lögreglan hafði
ekki við að svara í síma.
Á afínæli borgarinnar var haldin
rokkhátíð á Amarhóli og kvað svo
rammt að háreystinni að Hafnfírð-
ingar kvörtuðu undan því við
lögreglu að þeir gætu ekki svæft
böm sín fyrir henni.
Að fá að deyja I friði
Sjálfsagt er óþarfi að eyða fleiri
orðum í að lýsa ástandinu, svo vel
sem það má vera kunnugt öllum
þeim sem hafa óskerta heym. Ég
get þó ekki staðist þá freistingu
að segja frá einu atviki sem lýsir
því hversu fjarstæðukennda og
fáránlega mynd hinir nýju siðir
geta tekið á sig.
Lengi hefur tíðkast að sjúkling-
ar á sjúkrahúsum fengju hlustun-
artæki til að þeir gætu hlustað á
útvarp án þess að trufla aðra sjúkl-
inga. Þetta fyrirkomulag hefur nú
allt gengið úr skorðum með til-
komu sjónvarps og útbreiðslu
hávaðasýkinnar.
Gamall vinur minn lagðist á
sjúkrahús fyrir nokkru misserum,
og reyndist það hans banalega.
Áður en sjúkdómurinn hafði lagt
hann að fullu í rúmið missti hann
sjón, en hafði þó fótavist. Eitt sinn
er ég heimsótti þennan vin minn
kom ég að honum þar sem hann
sat í setustofu deildarinnar leiður
og sárgramur, en honum hafði
verið komið fyrir þama í stól und-
ir hátalara. Ruddaleg rokktónlist
glumdi yfír honum án þess að hann
gæti rönd við reist. Engin tiitök
voru að skrúfa fyrir tækið þar sem
því var stjómað annarsstaðar frá.
Þetta var mikill tónlistarunnandi
sem átti gott hljómplötusafn og
hafði yndi af, en hann hafði ekki
lært að meta þá tónlist sem stöð-
ugt glumdi í eyrum hans síðustu
dagana sem hann lifði.
Bakgrunnshávaði
Það er mála sannast að mörgum
fellur afar illa að vera neyddur til
að hafa þá tónlist, sem hinar nýju
útvarpsstöðvar flytja, stöðugt í
eyrum. Mörgum þykir tónlistarval
þeirra með ólíkindum einhæft og
í eyrum sumra hljómar flutningur-
inn eins og sami söngvarinn sé
stöðugt að syngja sama lagið í
sama hljómfalli og með sömu ann-
arlegu raddbeitingunni. Mörgum
mislíkar að ríkisvaldið skuli ganga
í lið með gróðaöflum í að setja
erlenda iðnaðarafurð í sæti þjóð-
legrar tónlistar.
Mörgum kynslóðum Islendinga
hefur verið innrætt virðing fyrir
þjóðlegum verðmætum og sjálf-
stæðishugsjón, jafnt á sviði
menningar sem á öðrum sviðum.
Þessu fólki fellur ekki að hvarvetna
glymji framandi tónlist, öll flutt á
sama erlenda málinu eins og ný-
fengið sjálfstæði væri jafnharðan
að engu orðið.
Margir telja sig geta haft nokkra
ánægju af einstökum verkum
hinna nýju tónlistargreina en felia
sig ekki við að hafa tónlist af þessu
tagi stöðugt í eyrum. Þá er farið
að bera á því að fólk sem ekkert
hafði við popptónlist að athuga
áður sé onðið dauðleitt á síbylj-
unni. Einkum á þetta við á vinnu-
stöðum þar sem músikin blandast
stöðugt við hávaða í vélum og
tækjum. Mörgum fínnst sér mis-
boðið með því að aðrir telji sig
hafa rétt til að halda yfír þeim
hljómleika að eigin geðþótta, hvort
sem áheyrandanum líkar betur eða
verr. Popptónlist lætur í margra
eyrum sem óþægilegur og þreyt-
andi hávaði, jafnvel þótt hún sé
ekki mjög hávær.
Eru þá einungis ótaldir þeir sem
eru orðnir sljóir fyrir hávaðanum,
þeir sem eru haldnir hávaðasýki,
sem lýsir sér í því að þeir þola
ekki þögn, þeir sem hafa sanna
gleði af tónlistinni og þeir sem
hafa þá köllun að flylja samborg-
urum sínum fagnaðarerindi hins
nýja siðar, hvort sem þeim líkar
betur eða verr. Um hlutföll hóp-
anna getur enginn sagt með vissu,
en hvemig sem þeim er varið verða
þeir að búa saman.
Viðbrögð almenning-s
Ekki hefur þess orðið vart að
menn hafí snúist hart til vamar
gegn þessari hávaðamengun. Eitt
af þjóðareinkennum íslendinga
virðist vera hversu seinþreyttir
þeir era til vandræða og hversu
auðmjúklega þeir taka við öllum
siðskiptum. Viðbrögð Sveinbjamar
Egilssonar við rímnakveðandinni
er gott dæmi um hið fyrmeftida.
íijytiVr.'OiSt lilMtíd
Steingrímur Gautur Kristjánsson
„Það sama fólk, sem
sagt er horfa á bláar
ofbeldismyndir og ekki
hlusta á annað en pönk
og rokk, fyllir leikhús
og óperuhús kvöld eftir
kvöld þótt fjarri fari
því að allt sé léttmeti
sem leikhúsin sýna.
Vandaðar kvikmyndir
frá Frakklandi, Rúss-
landi og Japan vekja
slíkan áhuga á kvik-
myndahátíðum að
aðgöngumiðar seljast
upp á sumar sýningar
löngu fyrir sýningar-
dag. Það er svo eins og
hver önnur bábilja ef
menn halda að ekki
þýði að flytja lag í út-
varp nema með enskum
texta.“
Stutt er síðan þjóðfélag íslendinga
varð borgríki og mönnum hefur
gengið illa að venjast við umgengn-
ishætti þéttbýlis.
Frá sjónarmiði margra táknaði
hemám landsins og eftirvarandi
umsvif heija Breta og Bandaríkja-
manna lausn úr fátæktarbasli.
Menning þessara þjóða tengdist
þannig frelsishugmyndum fólks.
Margir virðast gera sér í hugarlund
að samvinna við þær á sviði vamar-
mála hljóti að leiða af sér samskon-
ar viðskipti í menningarmálum eða
að hin framandlega tónlist og ann-
að henni tengt sé óhjákvæmilegur
fylgifiskur velmegunar og fram-
fara, en þetta er auðvitað hin
mesta fyrra.
Brengluð heimsmynd
Nábýlið við Breta og Banda-
ríkjamenn og náin samvinna við
þessar þjóðir á ýmsum sviðum
hafa raglað heimsmynd margra
Islendinga svo að þeir hyggja að
heimurinn sé nálega allur einskon-
ar heimsveldi þessara þjóða,
einkum á sviði menningar, eða að
heimurinn skiptist alfarið í tvo
helminga þar sem þessar þjóðir
ráði lögum og lofum í „hinum
ftjálsa heimi". Ut frá þessum hugs-
unarhætti ímynda menn sér að
ástand mála á Islandi sé í eðlilegu
samræmi við það sem annarsstaðar
gerist. Ekkert er þó JQær sanni.
Þeir sem eitthvað hafa borið sig
um erlendis með opin augu og
eyra vita að þetta er vægast sagt
mikil einföldun.
Það er rétt að bandarísk menn-
ingaráhrif era mjög mikil og
vaxandi um allan heim nú um
stundir. Bandaríkjamenn hafa ver-
ið forystuþjóð undanfama áratugi,
ekki síst á sviði verktækni og
vísinda. Tækniframfarir og nýj-
ungar í framleiðsluháttum hafa
jafnan fyrst haft í för með sér þjóð-
háttabreytingar í Bandaríkjunum
og breiðst út síðan til annarra
þjóða. Iðnvæðing afþreyingarinnar
á sér rætur í Bandaríkjunum og
hefur breiðst þaðan um heiminn.
Hinsvegar hafa þessi áhrif orðið
með ýmsu móti. Meðal menningar-
þjóða hefur verið tekið við hinum
ýmsu greinum bandarískrar nútí-
matónlistar með þeim hætti að hún
hefur fengið sess við hlið þeirra
sem fyrir vora, innlendra, erlendra
og alþjóðlegra. Menn hafa sýnt
hinni nýju tónlist áhuga á líkan
hátt og t.d. suður-amerískri tónlist
eða djasstonlist á sínum tímum.
Síðan hafa menn tileinkað sér nýj-
ungar með ýmsum hætti, en
aðallega með því að fella hin nýju
áhrif að alþýðlegri tónlistarhefð.
Engin gróin menningarþjóð hefur
afneitað þjóðlegri hefð til að taka
við hinum nýja sið án aðlögunar.
Á meginlandi Evrópu njóta Jacques
Brel og Julio IglesiasV2 ekki síður
vinsælda en Elvis Presley eða Mic-
hael Jackson. í Danmörku era ekki
aðeins haldnar árlegar rokkhátíðir
við Hróarskeldu, heldur einnig
kjötkveðjuhátíðir að brasilískum
hætti með suður-amerískri tónlist
í stærstu bæjunum ár hvert. Um
þessar mundir nýtur tónlist, sem
mótast hefur fyrir víxlverkun afrí-
skrar hefðar og karabískrar, einna
mestra vinsælda, en þess má vænta
að áhrif hennar nái ekki gegnum
menningarmúrinn hér fyrr en
bandaríski iðnaðurinn hefur mark-
aðssett þessa nýjung.
Vinsældalistar einangr-
unarinnar
Margir íslendingar virðast álíta
að aldalangri einangran þjóðarinnar
sé nú farsællega lokið, en menning-
arástandinu verður kannski best
lýst með þvi að líkja þvi við það
ef við hefðum á sinum tíma veitt
Bretum leyfi til að athafna sig
óhindrað í landhelgi okkar en
varið hana af hörku fyrir öðrum.
Á árunum kringum miðja öldina
var hér mikið hlustað á evrópskar
útvarpsstöðvar, einkum Radio Lux-
embourg, og dró íslensk dans- og
dægurtónlist nokkum dám af því.
Nýlega kom fram að síðustu 25
árin hefur verið slík örtröð á stutt-
bylgjum að vart hefur verið hægt
með góðu móti að hlusta til gagns
á útvarp utanlands frá, að minnsta
kosti hér suð-vestanlands. Auk
ríkisútvarpsins hefur til skamms
tíma ekki boðist annar valkostur
en útvarp Bandaríkjahers í
Keflavík. Má þetta vera nokkur
skýring á þeirri f urðulegu einangr-
un og einhæfni sem orðið hefur hér
á þessu tímabili.en hún virðist þeim
mun furðulegri þegar þess er gætt
að aldrei hefur íslensk æska not-
ið betri tónlistarmenntunar en
undanfarin ár, og aldrei hefur,
þrátt fyrir allt, verið meiri gróska
í tónlist hér, þótt þess gæti ekki
í hinum nýju útvarpsstöðvum.
Eftir þeim kynnum sem ég hef
haft af ungu fólki fer því fjarri að
tónlistarsmekkur þess sé jafn ein-
hæfur og „vinsældalistar" út-
varpsrásanna virðast benda til, en
það menningaramhverfí sem yngri
kynslóðimar hafa alist upp við hafa
mótað þá hugmynd með þeim að
einhæf síbylja sé eitthvað óhjá-
kvæmilegt sem menn verði að sætta
sig við eins og náttúrulögmál.
Nýlendubragur o g
nesjamennska
Hinsvegar era víðar en á íslandi
þær aðstæður að grandvelli þjóð-
legrar menningar hefur verið
raskað og þjóðir orðið auðveld bráð
menningu nýlenduvelda, einkum
Breta. Bandaríkjamenn hafa síðan
á seinni tímum tekið við hlutverki
Breta með nýstárlegum hætti. ís-
lendingar virðast eiga fleira sam-
eiginlegt með ýmsum nýfíjálsum
þjóðum utan Evrópu en hinum
grónu menningarþjóðum sem þeim
era skyldastar. Hvergi hef ég orðið
þess var, þar sem ég hef fariö, að
hávær popptónlist hljómaði stöðugt
á göngugötum og öðram verslunar-
hztiiUi