Morgunblaðið - 17.11.1987, Blaðsíða 25

MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. NÓVEMBER 1987
25
Er raforka úr vatasföllum
ogjarðvarma líkleg útflutn-
ingsvara? Nokkrir fræði-
menn fjaUa um þá
spumingu á síðum Morgun-
blaðsins í dag. Meðfylgjandi
teikning sýnir að hugmynd-
in kitlar einnig hugmynda-
flug starfsmanna blaðsins
(Teikning Morgunblaðið/
GÓJ).
Skotlands um Færeyjar áætlast alls
um 1400 milljónir Bandaríkjadoll-
ara eða um 52 milljarðar króna á
núverandi verðlagi. Hér er því um
mjög kostnaðarsamar framkvæmd-
ir að ræða, sem krefjast flókinna
samninga og er þess ekki að vænta
að framkvæmdum við sæstreng
milli íslands og Skotlands og hlut-
aðeigandi virkjanir gæti verið lokið
fyrr en í fyrsta lagi 5—10 árum
eftir að endanleg ákvörðun er tekin
í framhaldi af tímafrekum samning-
um og nauðsynlegri fjáröflun á
lánsfjármörkuðum erlendis.
íslensk raforka tekur því vart
land á Bretlandi fyrr en undir alda-
mót, jafnvel þótt ráðagerðum í þá
átt gangi allt í haginn.
„Afar ólíklegnr
möguleiki“
segir Jakob Björnsson,
orkumálastjóri
Orkuútflutningur getur verið
mögulegur af tæknilegum ástæðum
innan 10-15 ára. Viss tækniþróun
í gerð strengja þarf að vísu til að
koma, en ég held að menn séu sam-
mála um, að það verkefni er
leysanlegt á tiltölulega fáum árum,
ef þurfa þykir, það er ef fjárhags-
legar forsendur knýja á um slíka
lausn.
Orkuútflutningur er hins vegar
alls ekki líklegur af fjárhagslegum
ástæðum, nema markaðsaðstæður
breytist verulega. Til dæmis ef
veruleg andstaða kemur í veg fyrir
byggingu nýrra kjamorkuvera eða
hertar kröfur gerðu orku frá þeim
miklu dýrari en hún er núna. Ef
hvorugt af þessu gerist er orkuút-
Aðalsteinn Guðjónsson
flutningur ekki líklegur í nánustu
framtíð af fjárhagslegum ástæðum.
Athuganir, sem gerðar hafa verið,
sýna, að kostnaðarverð íslenskrar
raforku, kominnar til Skotlands, er
mjög svipað og framleiðslukostnað-
ur raforku í kola- eða kjamorku-
stöðvum þar. Fjárhagslegur
ávinningur við orkuútflutning til
Skotlands er því ekki fyrir hendi,
eins og er.
Flutningslína, ef til kæmi, myndi
lögð eftir Færeyjahrygg og síðan
yfir djúpri rennu milli Færeyja og
Skotlands, sem er um 1100 metrar
á dýpt. Það er tvöfalt dýpi á við
það sem svona strengur hefur verið
dýpst lagður hingað til. Það er eng-
inn strengur til í heiminum í dag
sem myndi þola þetta dýpi. Streng-
ur, sem flytja á raforku frá íslandi
til Skotlands, verður að þola að
hanga á meira dýpi, þegar hann
er lagður, og síðan að þola meiri
þrýsting. Þetta hvortveggja er talið
leysanlegt en það tekur einhver ár
að þróa og pmfa slíkan streng. í
það verður naumast lagt nema fjár-
hagsleg hvatning sé fyrir hendi, það
er að flutningur orkunnar þyki fjár-
hagslega álitlegur. Það er því ekki
líklegt að þetta gerist nema að það
verði veruieg breyting á afstöðu
stjómvalda og almennings í Bret-
landi og víðar til kola- og kjamorku-
rafstöðva.
Vert er að hyggja að enn einum
fleti þessa máls. Nýbúið er að leggja
strengi milli Frakklands og Bret-
lands sem geta flutt 2000 MW eða
2 GW. Það er vitað að Frakkar sitja
inni með mjög mikla umfram-raf-
orku. Þeir selja nú þegar raforku
til Ítalíu, V-Þýzkalands og Sviss og
þeir búa sig undir að selja hana til
Bretlands. Ekki er líklegt að þessi
staða breytist á næstu 10 ámm.
Ef Bretar kjósa að flytja inn raf-
orku í stómm stfl þá eiga þeir fleiri
kosta völ en að flytja hana frá ís-
landi. Og Frakkar hafa sett sér það
markmið að flytja út orku sem sam-
svarar u.þ.b. 50 TWh, sem samsvar-
ar því „magni ódýrrar" raforku sem
líklegt er talið að framleiða megi
hér á landi bæði úr vatnsafli og
jarðvarma. Stærð þess mögulega í
framleiðslu ódýrrar raforku er hér
varlega áætluð og ber að skoða
með nokkmm fyrirvara.
Útflutningur á raforku héðan er
því mjög ólíklegur í næstu framtíð
nema að til komi einhver ófyrirséð
meginbreyting í þessum efnum, t.d.
að Frakkar yrðu að loka öllum
sínum kjamorkurafstöðvum, en
65% raforku framleiddrar í Frakk-
landi kemur úr slíkum stöðvum.
Stefna franskra stjómvalda hefur
hinsvegar verið sú að bæta við
slíkum stöðvum, þó þeir þurfi ekki
á þeim halda til að mæta raforku-
eftirspum innanlands, til þess að
halda franska kjamorkuiðnaðinum
gangandi, það er iðnaðinum sem
framleiðir búnað í þessar stöðvar.
Hversu lengi sú verður raunin er
umdeilanlegt.
Það er vitað að franska raforku-
félagið, sem er ríkisrekið, er þegar
í miklum fjárhagsörðugleikum og
þessvegna meðal annars er Frökk-
um brýn nauðsyn á að selja raforku
til útlanda til að bæta fjárhagsleg-a
afkomu þess. Þeir eru því líklegir
til að bjóða ódýra raforku næstu
árin.
Orkuútflutningur héðan er því
afar ólíklegur í náinni framtíð, fyrst
og fremst af fjárhagslegum ástæð-
um.
Þorsteinn Sigfinnsson
„Raforkufyrir-
tækin sjálf ábyrg
fyrir rannsóknum,
undirbúningi og
framkvæmdum“
segir Aðalsteinn Guð-
johnsen, rafmagnsstjóri
Tækni til raforkuflutnings um
sæstrengi milli landa er þekkt. Hún
á að duga til þessa flutnings þrátt
fyrir farartálma og miklar vega-
lengdir.
Tæknivandinn liggur því ekki í
sjálfum orkuflutningnum, fremur í
erfiðri aðstöðu til framkvæmda á
opnu hafí.
Mikið starf er hins vegar óunnið,
þar til unnt verður að gera nægi-
lega traustar áætlanir um kostnað
við framkvæmdir. Og svo geta
hreinar tæknibyltingar gerbreytt
öllum forsendum.
Kostnað við sjálfa mannvirkja-
gerðina kann að verða unnt að
reikna með nægjanlegri nákvæmni.
En ég óttast meira vandann við að
ná sæmilegu rekstraröryggi með
löngum sæstreng og þar með
tryggri afhendingu orkunnar.
Kostnaður við það gæti orðið gífur-
legur.
Samningar um orkusölu af þessu
tagi yrðu vandasamir, enda um
samkeppni við aðra orku í Evrópu
að ræða. Ef nýting íslenska vatns-
aflsins ætti að verða góð þyrftu
samningar að vera fastir og tii langs
tíma. En orkuverðið yrði þeim mun
lægra.
Útflutningur eða nýting innan-
lands?
Ég tel okkur bæði rétt og skylt
að athuga möguleika á raforkusölu
til Vestur-Evrópu mjög vandlega.
En ég er andvígur því að þær
athuganir verði til að draga úr eða
telja fyrir stómýtingu vatnsafls til
orkufreks iðnaðar innanlands. Þar
finnst mér að taka þurfi til höndum
og ekki hika við að laða hingað
erlent áhættufjármagn, jafnvel
verulega eign erlendra fyrirtækja,
til þess að auka hér fjölbreytni í
iðnaði. Þess verður þó að gæta, að
raforkuverð til almennings hækki
ekki af þessum sökum — helst
lækki.
Varnaðarorð
Við lesum þessa dagana yfírlýs-
ingar á Alþingi — og upphrópanir
í fjölmiðlum: „Ríkið yfírtók 8 millj-
arða skuldasúpu af orkugeiranum."
„Raforkuverðið í landinu er falsað."
„Skuldasöfnunum orkufyrirtækja 9
milljarðar á 10 árurn."
Vegna stórframkvæmda á raf-
orkusviði í framtíðinni, hvort heldur
þær verða vegna almennrar notkun-
ar, orkufreks iðnaðar í landinu eða
raforkusölu til Vestur-Evrópu, eru
vamarorð mín þessi:
Gerið raforkufyrirtækin sjálf
ábyrg fyrir rannsóknum, undirbún-
ingi og framkvæmdum. Látið ekki
pólitískar nefndir og ríkissjóð leggja
út í ný „byggðalínu"- eða „Kröflu-
ævintýri".
Mikinn hluta af milljarða-skulda-
súpunni tók ríkissjóður nefnilega
ekki „af orkugeiranum", því síður
„af orkufyrirtækjum", heldur „af
sjálfu sér“. Ríkið sjálft ákvað
skuldasöfnunina að langmestu leyti.
Það átti því súpuna frá upphafí.
Egill B. Hreinsson
„Rannsóknarátak
nauðsynlegt“
sagði dr. Þorsteinn I.
Sigfússon, eðlisfræðingur
hjá Raunvísindastofnun
Sala raforku frá Islandi með
notkun sæstrengs er ekki ný hug-
mynd en skýtur nú upp kollinum á
tímum mikilla uppgötvana í eðlis-
fræði, er leitt gætu til nýrrar
flutningatækni fyrir rafstraum.
Varðandi möguleikann á notkun
ofurleiðandi strengja er ljóst, að
gífurleg vinna og rannsóknastarf-
semi er framundan áður en hægt
verður að fullyrða um það, hvort
notkun ofurleiðara í sæstrengi verð-
ur gerleg. Eitt helsta vandamál
varðandi fjöldaframleiðslu á hinum
nýju ofurleiðurum er hversu óstöð-
ugir þeir eru; margir þeirra þola
t.d. illa hátt rakastig. Enn sem
komið er hafa ekki verið þróaðir
ofurleiðarar sem þola nægilega há-
an hita til að nýta megi í sæstrengi.
Þá má benda á, að kostnaður við
efni gerð úr nýjum háhita ofurleið-
urum verður væntanlega mjög
mikill í upphafí, þar sem greiða
þarf niður umfangsmikinn þróunar-
kostnað. Ofurleiðarar til flutnings
á rafstraumi með sæstrengjum
verða að mínum dómi ekki fáanleg-
ir og_ fullreyndir fyrr en á næstu
öld. Ég vil því leyfa mér að segja,
að miðað við venjulegan afskrift-
artíma sæstrengs eins og nú er
rætt um, sé í raun ekki ástæða til
þess að fresta. lagningu vegna þró-
unarinnar á sviði ofurleiðaratækni.
Frestun nú er miklu fremur nauð-
synleg vegna ónógrar þekkingar á
öðrum sviðum eins og ég mun reyna
að lýsa nánar.
Varðandi tap á venjulegum leið-
urum má nefna að þróun á sviði
jafnstraumstækni gerir kleift að
minnka verulega orkutapið í flutn-
ingi rafstraums. Líklegt er því að
jafnstraumstækni yrði heppilegasta
aðferðin við flutning raforku til
meginlands Evrópu. Lagning ís-
landsstrengsins yrði umfangsmesta
verkefni af þessu tagi er lagt hefur
verið út í í heiminum og mörgum
grundvallarspurningum ósvarað um
það. Lagningin sjálf yrði þannig
rannsóknaverkefni út af fyrir sig.
Hins vegar er líklegt að þær þjóðir
og þau fyrirtæki er að baki slíks
verkefnis stæðu, yrðu í krafti þekk-
ingar sinnar leiðandi í slflcri tækni
um nokkra framtíð. Það er út af
fyrir sig eftirsóknarverð staða.
Nauðsynlegt verður að hefja
umfangsmikla rannsóknastarfsemi
áður en ráðist er í lagningu sæ-
strengs til Evrópu. Rannsóknir á
hafsbotninum á svæðinu milli ís-
lands og Bretlandseyja yrðu að fara
fram áður en unnt yrði að meta
gjörvileika sæstrengs. í landinu er
töluverð þekking á ýmsum þeim
sviðum sem tengjast hafsbotns-
rannsóknum og margir vísinda-
menn hafa vakið athygli á nauðsyn
rannsókna á landgrunni íslands.
Þeim hefur hins vegar verið of lítið
sinnt. Einnig má minna á að Al-
þingi ályktaði fyrir nokkrum árum
síðan um nauðsyn rannsóknaátaks
á háhitasvæðum landsins. (Sjá
þingskjal nr. 645, Sameinað þing
1982—83.) Töluverðar rannsóknir
hafa þegar verið gerðar til undir-
búnings vatnsaflsvirkjunum. Þær
má enn efla. Öflun upplýsinga með
rannsóknum af ýmsu tagi þarf að
fara fram áður en ráðist er í verk-
efni af þvi tagi sem hér um ræðir.
Hér eru næg verkefni fyrir Orku-
stofnun, Háskólann, Landsvirkjun
o.fl.
Rannsóknir af hagrænum toga
þyrftu að bera saman hag íslend-
inga af sölu raforku til orkufreks
iðnaðar hér innanlands við sölu raf-
orku til sams konar iðnaðar eða
annarra nota í Evrópu. Leggja
þyrfti mat á það hversu eftirsóknar-
vert það er að nýta raforku í
sérstökum orkufrekum iðnaði inn-
anlands.
Ég tel að rétt sé að skoða mjög
gaumgæfilega möguleikann á sölu
raforku með sæstreng. He§a þarf
undirbúning rannsóknaátaks nú
strax. Slíkt átak þyrfti að fara fram
með tvennum hætti, tæknilegri og
vísindalegri rannsóknastarfsemi og
ekki síður ítarlegri úttekt á hag-
kvæmni. Þess vegna væri eðlilegt
að stjómvöld kappkostuðu að hefja
undirbúning rannsóknaátaks á
þessu sviði.
„Orkuútflutning-
ur tæknilega
mögulegur“
sagði Egill B. Hreinsson,
dósent í rafmagnsverk-
fræði
Orkulindir Islendínga bæði
vatnsorka og jarðhiti eru með því
mesta sem gerist í heiminum, ef
miðað er við stærð okkar þjóðfé-
lags, þótt miðað við orkunotkun
annarra landa sé ekki um stórar
tölur að ræða. Þær geta því haft
afar mikla þýpingu fyrir efnahags-
lega framtíð Islands, ef unnt er að
markaðssetja orkuna og hefur það
talsvert verið reynt með litlum ár-
angri að undanfömu sem eitt af
aðföngum til nýrra innlendra stór-
iðjuvera. Hins vegar er orkuflutn-
ingur og bein sala á raforku til
Skotlands eftir sæstreng kostur
sem minna hefur verið skoðaður
bæði vegna þess að slíkt hefur varla
til þessa verið talið framkvæman-
legt og hagkvæmt, en einnig vegna
þess að ýmsir hafa litið svo á að
þá væri verið að selja óunnið hrá-
efni beint úr landi. Benda má hins
vegar á að raforkan er eitt full-
komnasta form orkunnar, rafmagn
má nota í hverskonar tilgangi, sem
einmitt er ástæðan fyrir öðmm
orkuformum (olía, kol, kjamorka)
er jafnan breytt í raforku áður en
til nýtingar orkunnar kemur.
Áður er reynt er að svara spum-
ingunni um hvort slíkt sé eða muni
verða tæknilega framkvæmanlegt
eða fjárhagslega hagkvæmt skulum
við fyrst skoða þetta verkefni í sam-
anburði við önnur verkefni og
núverandi tæknistig á þessu sviði.
Lagðir hafa verið sæstrengir víða
í heiminum til flutnings raforku í
stóram stfl og á jafn miklu sjávar-
dýpi og um er að ræða milli íslands
og Skotlands. Að sönnu er hér um -
að ræða mun lengri vegalengd en
annare staðar, en lengd strengsins
milli íslands og Skotlands yrði um
950 km. Um 10 ára reynsla er kom-
in á 120 km langan streng milli
Noregs og Svíþjóðar (Skagerak) og
nú er verið að leggja um 200 km
langan streng milli Svíþjóðar og
Finnlands. Áætlanir vora komnar á
lokastig um lagningu 600 km langs
strengs og flutning 2000 MW í
Malaysíu þar sem einnig er um að
ræða nýtingu fjarlægs vatnsafls á
eynni Bomeo. Því verkefni hefur
nú verið frestað, að sögn vegna
núverandi lágs olíuverðs. Þó er nú
verið að þróa framgerð (prototype)
þess strengs hjá evrópskum
strengjaframleiðendum. Einnig era
uppi áætlanir um lagningu strengs
á Hawaii-eyjum niður á mun meira
dýpi (2000 m) en um er að ræða
milli íslands og Skotlands. Aðrir
strengir sem nú era í notkun era
styttri. Hins vegar er komin mikil
reynsla á orkuflutning yfír lengri
vegalengdir með sömu tækni yfír
land og orkutap á leiðinni er ekki
vandamál í slíkum flutningum hvort
sem er á landi eða á sjó.
Þótt hér sé um að ræða lengra
samband en annars staðar hefur
verið ráðist í er spuming um hver
áhrif lengdarinnar út af fyrir sig
era. Fyrir liggur raunkostnaður við
önnur sambönd og unnt er að gera
kostnaðaráætlanir byggðar á hon-
um ásamt framleiðslukostnaði
strengja og áætluðum rekstrar-
kostnaði. Spumingin er fyrst og
fremst um óvissu í slíkum kostnað-
aráætlunum, m.a. vegna takmark-
aðrar þekkingar á aðstæðum í
Norður-Atlantshafí hvað varðar
veðráttu, ölduhæð o.þ.h. og sam-
spil þessara þátta bæði við lagningu
slíks strengs og viðhald. Þó má
benda á aðstæður í Norðursjó (Ska-
gerak) og samanburð á veðurlagi
við Norður-Atlantshafið.
Það má því telja nokkra vissu
fyrir að þetta verkefni sé í dag vel
tæknilega framkvæmanlegt miðað
við núverandi tæknistig á þessu
sviði. Fjárhagsleg hagkvæmni er
hins vegar háð mun fleiri þáttum
sem óvissa ríkir um. Þó má segja
að kostnaðaráætlanir, sem taka mið
af núverandi (þekktum) þáttum,
benda til að orka frá strengnum,
komin inn á breska raforkukerfíð,
sé samkeppnisfær við orku frá
kjarnorkuverum og kolaorkuverum.
Hins vegar fer orkuverð byggt á
kjarnorku vaxandi vegna aukinna
mengunarvama og hefur það áhrif
á hagkvæmnina okkur í hag.
Því er að mínu mati mjög æski-
legt að vekja athygli á þessum
möguleika í Bretlandi og ekki endi-
lega kappsmál fyrir íslendinga að
eiga neinn hlut í strengnum, en
gætu fjármagnað og haft atvinnu
af byggingu virkjana um langa hríð.
Spumingin er um áhuga breskra
aðila í raun til kaupa á slíkri
„hreinni" orku, sem gæti hægt á
uppbyggingu kjamorkuvera þar
heima fyrir og taka þátt í þeirri
áhættu sem fylgir undirbúningi
slíks framkvöðulsverkefnis. Hins
vegar þurfum við íslendingar að
kynna málið af festu í Bretlandi,
en vera jafnframt í stakk búnir ti!
að vega og meta sjálfír þær lausnir
sem til greina koma varðandi út-
færslu strengsins. Því tel ég
nauðsynlegt að efla mjög rannsókn-
ir og upplýsingasöfnun á vegum
íslenskra stjómvalda varðandi þetta
mál.