Morgunblaðið - 17.11.1987, Blaðsíða 69

Verðjöfnunarsjóður fiskiðnaðar-
ins var stofnaður árið 1969 og hefur
það hlutverk að draga úr áhrifum
verðsveiflna er verða kunna á af-
urðum fiskiðnaðarins. Sveiflujöfnun
af þessu tagi er mikilvæg. Þau
markmið sem lögin settu starfsemi
sjóðsins í upphafi eru enn í fullu
gildi. Meirihluti nefndar, er endur-
skoðaði sjóðakerfi sjávarútvegsins,
komst að þeirri niðurstöðu haustið
1986, að sjóðurinn hefði yfírleitt
þjónað því hlutverki sem honum var
ætlað að gegna og að hann gæti
einnig framvegis gert gagn með því
að draga úr sveiflum í afkomu.
Hinu er ekki að neita að núverandi
skipulag er nokkuð þungt í vöfum,
ekki síst í þeim greinum, sem fjöldi
útflytjenda er mikill. Áhrif sjóðsins
á fískverð eru heldur ekki augljós
þegar ekkert lágmarksverð er
ákveðið. Hvað sem því líður er erf-
itt að halda uppi starfsemi sjóðsins
á grundvelli núverandi skipulags
þegar meirihluti hagsmunaaðila í
greininni er andvígur honum. í ljósi
þessa er nauðsynlegt að fram fari
endurmat á starfsemi hans og verði
þá sérstaklega kannað hvort unnt
sé að ná upphaflegum markmiðum
hans með öðrum hætti en núgild-
andi lög kveða á um. Þar kemur
margt til greina svo sem sjóðsmynd-
un bundin einstökum fyrirtækjum.
Þessar hugmyndir þurfa þó nánari
umfjöllun á næstunni áður en grip-
ið verður til róttækra breytinga.
Síðustu misserin hefur mikið
umrót verið í verðlagningu fersk-
físks hér innanlands. í fyrravetur
voru sett lög um uppboðsmarkað
fyrir sjávarafla. Gilda lögin í þtjú
ár í tilraunaskyni. Uppboðsmarkað-
ir hafa verið settir á stofn í
Reykjavík, Hafnarfirði, á Suður-
nesjum og Akureyri. Hefur verðlag
á þessum mörkuðum verið mjög
hátt og er óhugsandi að sala á svo
litlu magni geti verið leiðandi fyrir
alla aðra verðlagningu. í starfs-
áætlun ríkisstjómarinnar er kveðið
á um að undirbúnar skuli reglur til
frambúðar um starfsemi fískmark-
aða til að taka við þegar gildistíma
núverandi laga lýkur. Uppboðs-
markaðir fyrir ferskan físk er mjög
róttæk nýjung. Áhrif þeirra eru alls
ekki að fullu komin í ljós. Má þar
nefna áhrif markaðanna á útflutn-
ing ísfisks, byggðaþróun, þróun
fiskvinnslu, fískverð o.fl. Telja verð-
ur rétt að fá lengri reynslu af
starfsemi markaðanna áður en
mótaðar verða reglur um framtíð-
arskipan þessara mála. Lög um
Verðlagsráð sjávarútvegsins gefa
möguleika á því að ráðið ákveði
ftjálst fiskverð. Til þess þarf þó
hveiju sinni samkomulag allra aðila
í ráðinu. í starfsáætlun ríkisstjóm-
arinnar er kveðið á um að stefna
skuli að lagabreyt.ingum um þetta
efni, þannig að gefa megi fískverð
ftjálst með yfímefndarákvörðun ef
ekki næst um það samkomulag í
ráðinu sjálfu. í vor var verð á bol-
físki í fyrsta skipti gefíð frjálst og
hefur reynsla smátt og smátt feng-
ist af því fyrirkomulagi. Ávallt
mátti.búast við miklum byijunar-
örðugleikum samfara þessari
breytingu. Þeir hafa þó orðið meiri
en menn gerðu ráð fyrir og hefur
það leitt til þess að meirihluti aðila
í Verðlagsráði telur nú rétt að taka
á ný upp ákvörðun lágmarksverðs.
Eflaust hefði mátt undirbúa breyt-
ingar betur og virðist hafa skort
þolinmæði og samningslipurð. í ljósi
nýfenginnar reynslu verður að fara
fram umræða um hvort endurskoða
þurfi fyrirætlanir ríkisstjómarinnar
í þessu efni.
Sú þróun sem hefur orðið í sjáv-
arútvegi hefur leitt til aukinnar
verðmætasköpunar og vöruþróun-
ar. Aukið athafnafrelsi leiðir óneit-
anlega til litríkara atvinnulífs en
ekki ætíð til hámarkshagkvæmni.
Þannig hefur t.d. í kjölfar upp-
boðsmarkaða á físki fjölgað smáum
sjálfstæðum fiskverkendum á höf-
uðborgarsvæðinu. Vafasamt er að
slík starfsemi sé þjóðhagslega hag-
kvæm eða æskileg. Það sem hefur
skilað mestum árangri er þó án efa
aflakvótakerfíð, sem sparar millj-
arða í rekstrarkostnað og óþarfa
fjárfestingu við að ná takmörkuðum
heildarafla. Ef við berum gæfu til
að halda áfram á þeirri braut, er
ég sannfærður um að hagkvæmni
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 17. NÓVEMBER 1987
69
í veiðum mun aukast enn meir, og
svigrúm skapast fyrir aðrar breyt-
ingar í vinnslu og viðskiptum með
sjávarfang.
3. Menntun,
rannsóknir o.fl.
Eins og drepið hefur verið á hér
á þessum vettvangi áður hefur lengi
ríkt tómlæti um menntunarmál í
sjávarútvegi. Af þeim ástæðum var
skipuð nefnd á vegum menntamála-
ráðherra og sjávarútvegsráðherra
árið 1986 sem gera skyldi tillögur
um sameiningu Stýrimannaskólans,
Vélskólans og Fiskvinnsluskólans í
einn sjávarútvegsskóla. Sjávarút-
vegsráðuneytið mun leggja áherslu
á að þessu starfí verði haldið áfram
í samvinnu við menntamálaráðu-
neytið. Það er umhugsunarefni að
á sama tíma og óheimilt er að skera
hár eða tengja rafljós nema hafa
tilskilin próf og réttindi, eru engar
faglegar lágmarkskröfur gerðar til
flestra þeirra sem starfa við fisk-
vinnslu, sem er þó okkar undir-
stöðuatvinnuvegur. Fyrir tveimur
árum var Starfsfræðslunefnd físk-
vinnslunnar komið á fót. Skyldi hún
annast eftirmenntunamámskeið
fyrir fiskvinnslufólk, sem leitt gætu
til launahækkunar og meira at-
vinnuöryggis. Nú hafa yfír þijú
þúsund manns lokið þessum nám-
skeiðum. Verkamannasambandið
telur að þau hafi haft mikla þýðingu
fyrir fiskvinnslufólk og Vinnuveit-
endasambandið hefur látið í ljós að
þau hafí leitt til framleiðniaukning-
ar. I haust var tekið upp það
nýmæli að skipuleggja og halda
sérstök námskeið fyrir verkstjóra í
fískvinnslu og hafa fyrstu tvö nám-
skeiðin þegar verið haldin. Endur-
menntunarmálin verða ekki rekin
til lengdar með þessum hætti. Þau
þurfa að skipa veglegan sess í vænt-
anlegum sjávarútvegsskóla.
Rannsóknir á ástandi fiskstofna
eru án efa homsteinn fískveiði-
stefnunnar. Þrátt fyrir ágreining
um aðferðir við stjóm fiskveiða em
flestir sammála því að taka beri
fullt tillit til ráðlegginga Hafrann-
sóknastofnunar um hámarksafla.
Fullyrða má að möguleikar vísinda-
manna okkar til að meta af
nákvæmni ástand sjávar og fisk-
stofna eru nú meiri en áður.
Undanfarið hafa atvinnuvegimir í
vaxandi mæli borið kostnað af hag-
nýtum rannsóknum. Rekstur
Hafrannsóknastofnunar er lang-
stærsti kostnaðarliður á fjárlögum
á sviði sjávarútvegsráðuneytisins.
Skipulag þessara rannsókna og
fjármögnun skiptir þvf miklu máli.
Sú spuming hlýtur að vakna hvort
sjávarútvegurinn eigi ekki að leggja
fram fé til aukinna rannsókna,
þannig að tryggt verði að við séum
í fremstu röð á sviði sjávarrann-
sókna. Verulegt fjármagn vantar
til að svo geti talist'. Fyrirkomulag
þeirra greiðslna hlýtur þó að verða
með öðrum hætti í sjávarútvegi en
öðmm atvinnugreinum, enda bein-
ast rannsóknimar að sameiginlegri
auðlind og því sjaldnast hægt að
benda á að þær nýtist einu fyrir-
tæki öðmm fremur.
Mengun hafsins af olíu, msli og
geislavirkum efnum er vaxandi
vandamál. Nýleg frétt í sjónvarpi
um plastúrgang á fjömm sýndi á
sláandi hátt að við emm langt frá
þvi að vera til fyrirmyndar varðandi
losun sorps frá fískiskipum. Dauði
Eystrasaltsins og síhrakandi ástand
lífríkis í Norðursjó em víti til vam-
aðar. Við höfum sérstöðu sem mun
e.t.v. leiða til hækkandi verðs á
íslenskum sjávarafurðum ef við
höldum vöku okkar. Á nýafstöðnum
fundi sjávarútvegsráðherra Norður-
landanna var samþykkt ályktun um
mengun sjávar. Ráðherramir lýstu
þar áhyggjum yfír mengun hafsins
sem m.a. orsakast af afrennsli
hættulegra efna, úrgangi sem er
hent og brennslu úrgangsefna á
hafi úti. Ennfremur er lagt hart að
breskum stjómvöldum að hætta við
áætlun um endurvinnslustöð fyrir
kjamorkuúrgang í Dounreay í
Skotlandi og verður því komið form-
lega á framfæri. Sérstök ástæða
er til að fylgjast mjög vandlega
með þróun mála í Dounreay af hálfu
íslenskra stjómvalda. Það er slá-
andi staðreynd að fjarlægð til
íslands frá væntanlegri endur-
vinnslustöð er mun minni en til
flestra þeirra ríkja er losna vilja við
kjamorkuúrgang í fyrirhugaða
stöð.
4. Nýjar greinar og
fullnýting afla
Oft eru erfíðleikar uppspretta
nýjunga og framfara. Þegar þreng-
ir að hefðbundinni starfsemi em
menn neyddir til að leita nýrra úr-
ræða. Þannig er ljóst að veiðitak-
markanir síðustu ára hafa beint og
óbeint stuðlað að bættum gæðum
og þróun ýmissa nýjunga í sjávarút-
vegij Hvarf síldarinnar leiddi til
loðnuveiða í upphafí síðasta áratug-
ar. Takmarkanir á þorskveiði urðu
hvatning til meiri karfa- og ufsa-
veiði. Á síðustu árum hefur kvóta-
kerfíð augljóslega beint mörgum í
úthafsrækjuveiðar. Ennfremur eru
hörpudisk- og langlúruveiðar og nú
síðast veiðar á kúfisk og gulllaxi
tilkomnar af svipuðum ástæðum.
Nú fara fram athyglisverðar til-
raunaveiðar og tilraunasala á
beitukóngi, igulkeijum og sæbjúg-
um og lofa allar þessar tilraunir
góðu. Með þessu móti hefur sjávar-
útvegurinn haldið stöðu sinni sem
helsta uppspretta hagvaxtar fyrir
veiðitakmarkanir á okkar helstu
botnfisktegundum.
Áfram verður að halda af fullum
krafti við rannsóknir og tilraunir
með veiðar og vinnslu tegnnda sem
ekki eru nýttar í dag. Mikilvægt
er að fínna leiðir til að gera verð-
mæti úr þeim úrgangi sem til fellur
við vinnslu á helstu nytjafiskum
okkar. Hér má fyrst nefna úrgang
frá frystitogurum, sem henda yfír
60% af þyngd þess afla sem þeir
draga úr sjó, og einnig úrgang frá
skelfiskverksmiðjum, sem er meira
en 2/3 af innvigtuðum afla. Sá hluti
aflans sem fleygt er í dag getur
orðið undirstaða mikillar verðmæta-
sköpunar. Sem dæmi má nefna að
verð á lifur og lýsi hefur hækkað
mjög upp á síðkastið. Hins vegar
hefur verið vandamál að útvega
nægjanlegt hráefni fyrir lýsis- og
lifrarvinnslu. Erfítt er að fá sjómenn
til að hirða lifur. Hér þarf að verða
breyting á, því miklum verðmætum
er kastað á glæ. Af þessum ástæð-
um hefur sjávarútvegsráðuneytið
nýlega falið Rannsóknarstofnun
fiskiðnaðarins að gera hagkvæmni-
athugun á rekstri sérstaks verk-
smiðjuskips er hefði það hlutverk
að safna lifur og öðrum úrgangi frá
skipum á miðunum. Ef slíkt fyrir-
tæki kæmist á laggirnar mundi sá
rekstur án efa tengjast að einhveiju
leyti framleiðslu lífefna og annarra
þátta sem stuðlað gætu að upp-
byggingu líftækniiðnaðar hér á
landi. Nú hillir undir lok samstarfs-
verkefnis helstu rannsóknarstofn-
ana landsins í líftækni. Niðurstöður
virðast benda til að mestir mögu-
leikar séu á sviði fiskiðnaðar, bæði
hvað snertir notkun líftæknilegra
aðferða og vinnslu lífefna úr fískúr-
gangi. í athugun er stofnun fyrir-
tækis er sjái um rannsóknir, ráðgjöf
og framleiðslutilraunir í líftækni.
Slík starfsemi er án efa til þess
fallin að efla sjávarútveginn.
Fyrir næsta þing Norðurlanda-
ráðs verður af hálfu ráðherranefnd-
ar ráðsins lögð fram sérstök áætlun
um samstarf í líftækni. íslendingar
hafa lagt mikla áherslu á málið og
haft þar frumkvæði. Hefur undir-
búningur staðið í heilt ár með
þátttöku íslenskra vísindamanna.
Áætlunin tekur til Qölmargra þátta
vísinda og atvinnulífs og ætti
tvímælalaust að geta orðið lyfti-
stöng fyrir (slenskan sjávarútveg.
Áætlað er að á næstu fímm árum
muni Norðurlandaráð leggja tæp-
lega 250 m. dkr. til þessa verkefnis
og einstök ríki meira en þrefalt
hærri mótframlög. Samanlagt verð-
ur því varið til þessa verkefnis
fjárhæð er samsvarar nálægt 6
milljörðum ísl. kr., sem sýnir vel
hve miklu fé þarf að veija til rann-
sókna á nýjum sviðum ef tryggja á
árangur.
Sl. vor skipaði Rannsóknaráð
ríkisins starfshóp til athugunar á
tæknibreytingum i fískiðnaði.
Starfshópurinn skilaði skýrslu sinni
í júní sl. og í framhaldi af þvf sam-
þykkti sextugasti fundur Rann-
sóknaráðs ríkisins áskorun til
ríkisstjómarinnar um átak til
tækniframfara f fískiðnaði. Sjávar-
útvegsráðuneytið hefur í samvinnu
við Rannsóknaráð, Rannsókna-
stofnun fiskiðnaðarins og helstu
aðila í fiskiðnaði hafíð könnun á
því hvemig best megi taka til hend-
inni á þessu sviði. Áhersla hefur
verið lögð á að fá fram sjónarmið
atvinnugreinarinnar, þannig að
tryggt_ sé að starfið verði mark-
visst. Áhuginn og hreyfíaflið í slíku
þróunarstarfí verður að koma frá
fyrirtækjum i greininni, þó að
stjómvöld greiði fyrir og samræmi
aðgerðirnar.
5. Framtíðarþróun —
heildarsýn
I drögum að fmmvarpi um stjóm
fiskveiða, sem hér liggur frammi
til umfjöllunar, er lagt til að físk-
veiðistefnan verði mótuð til lengri
tíma en áður. Sérfræðingar telja
oft æskilegt að stefna við stjóm
fiskveiða sé mótuð til enn lengri
tíma eða 10—15 ára. Þá telja marg-
ir fræðimenn að raunhæfasta
lausnin við fiskveiðistjómun felist í
að veiðileyfí verði seld. Veiðamar
myndu þá að þeirra mati safnast
smám saman til þeirra er útgerð
reka með mestri hagkvæmni. í okk-
ar fámenna landi höfðu við reynt
að feta veginn milli hagkvæmnis-
og réttlætissjónarmiða af fyllstu
varfæmi. Þau sjónarmið er liggja
að baki fræðilegum ályktunum um
þetta efni munu þó án efa vega
þyngra í framtíðinni þegar ákvarð-
anir verða teknar um stjómun
fiskveiða.
Við stefnumótun í sjávarútvegi
verðum við að hafa heildarsýn að
leiðarljósi, þannig að takmarkaður
afli skapi þjóðarbúinu sem mest
verðmæti. I vaxandi mæli verðum
við að horfa á sjávarútveg okkar í
alþjóðlegu samhengi. Kemur þar
margt til, svo sem samningar við
nágrannaríkin um fískstofna er
ganga milli hafsvæða, samkeppni á
erlendum mörkuðum, barátta fyrir
ótvíræðu forræði yfír auðlindum í
lögsögu landsins, sbr. hvalamálið,
mengun hafsins og strangari sér-
kröfum markaða. Hér má nefna
sem dæmi hringormamál f Þýska-
landi, ýmsar kröfur Efnahags-
bandalagsins og lagafrumvarp á
Bandaríkjaþingi um eftirlit með inn-
fluttum matvælum. Við verðum
ætíð að hafa hugfast að fenginn
afli skilar þjóðarbúinu engu fyrr en
hann er seldur. Viðskiptavinurinn
hefur alltaf síðasta orðið og getur
hafnað vörunni á hvaða forsendum
sem honum þóknast.
Á nýafstaðinni ráðstefnu á veg-
um Rannsóknaráðs rfkisins í tilefni
50 ár afmælis atvinnudeildar Há-
skóla íslands var fjallað um sjávar-
útveg undir yfirskriftinni „Frá
sjávarútvegi til sjávarbúskapar".
Þótt þýðing fiskeldis vaxi með
hveiju ári er óralangt frá því að
fískeldi jafnist á við fískveiðar á
íslandsmiðum. Fiskimiðin kringum
landið eru okkur gjöfulasta fískeld-
isstöð. Skynsamleg veiðistjómun
sem tryggir að nytjafiskar fái að
vaxa í hagkvæma stærð er okkar
arðsamasta fiskeldi. Hitt er um-
hugsunarefni, hvaða áhrif aukið
framboð eldisfisks hefur á sam-
keppnisstöðu sjávarafurða á
heimsmarkaði. Markaðsverð á
ræktuðum físki hefur verið lægra
en verð á físki sem veiddur er með
hefðbundnum hætti. Við þurfum
ætíð að fylgjast vel með þróuninni
og nýta okkur þá miklu sérstöðu
sem við höfum til að selja ómeng-
aða gæðavöru.
Góður árangur á nýafstaðinni
sjávarútvegssýningu er dæmi um
aðra vaxandi hliðargrein við sjávar-
útveg, sem er útflutningur á búnaði
og þekkingu. Er áformað að sýning
sem þessi verði haldin hér reglulega
á þriggja ára fresti. Þessi árangur
sýnir ljóslega að starfsemi tengd
sjávarútvegi á mesta framtíð fyrir
sér hér á landi og getur orðið
stærri þáttur atvinnulífsins.
Lokaorð
Sjávarútvegurinn hefur skilað
almenningi miklum tekjuauka á
undanfömum árum. Til þess að
verða fær um það hefur greinin
þurft að ganga f gegnum miklar
breytingar. Eins og oft áður eru
gerðar miklar kröfur til þessarar
undirstöðu þjóðfélagsins. Kröfu-
gerðin má hins vegar ekki verða
svo mikil að stoðimar bresti. Fisk-
vinnslan býr nú við taprekstur sem
sýnir best að of langt hefur verið
gengið. Við verðum því að ætlast
til að kröfum verði stillt f hóf og
sjávarútvegurinn fái starfsfrið.
Að undanfömu hefur orðið mikil
umræða um fískveiðistjómunina.
Það er mjög eðlilegt að svo sé, enda
miklir hagsmunir í húfí. Margt er
sagt í hita leiksins og ýmsum fínnst
að hallað sé réttu máli. Sem sjávar-
útvegsráðherra má ég að sjálfsögðu
búa við það að hlusta á alls konar
fullyrðingar. Svo dæmi séu nefnd
er því slegið fram að ég beijist fyr-
ir því að smábátaútgerð verði lögð"»
niður, hafi ávallt verið á móti frysti-
togumm, hafí heimilað að setja upp
rælquvinnslu á Suðumesjum á
kostnað Vestfírðinga, haldi sérstak-
lega með norðursvæði og breyti
línum að eigin geðþótta til að hygla
heimabyggð, vilji leggja niður út-
gerð á höfuðborgarsvæðinu, bijóti
lög á skelfiskframleiðendum, sé
hallur undir sjónarmið útgerðar-
manna og sjómanna og svo mætti
lengi telja. Með þessu mega menn
ekki skilja mig svo að ég sé að
kvarta undan þvi að þessi mál séu
rædd í einlægni og hreinskilni. Það
er mikilvægara en allt annað og
þótt talað sé út og suður um hin^
ýmsu mál, þá verður að sjálfsögðu
að þola það. Það er eðli stjóm-
málamanna að sett sé fram óvægin
gagnrýni, en þeir sem standa utan
þeirra ættu ef til vill á stundum að
líta í eigin barm og spyija sjálfan
sig, hvemig verði best haldið á hin-
um ýmsu málum, þannig að
almannahagur og jafnræði sé
tryggt.
Það leysir ekki þann vanda sem
við stöndum frammi fyrir, að gera
þeim aðilum upp skoðanir, sem.
leggja sig fram um að tryggja heild-
arhagsmuni í þessu erfiða máli.
Sannleikurinn er sá, að margir
þeirra sem stunda útgerð og fisk-
vinnslu hafa farið ógætilega. Þeir
geta ekki ætlast til þess að ógætni
þeirra sé borin upp af meiri veiði
eða gengið út frá því að hún komi
um of niður á þeim, sem fyrir voru
í greininni. Þeir sem hafa bæst við
í smábátaflokkinn taka veiðimögu-
leika frá þeim sem fyrir voru. Þeir
sem hafa verið að fjárfesta í rækju-
veiðum og rækjuvinnslu gera
möguleika þeirra sem fyrir eru
þrengri og þannig mætti lengi telja.
Margir hveijir sjá ekki fram úr
þessum erfiðleikum og kenna þá
fiskveiðistjómuninni oft um. Þrátt
fyrir þau vandkvæði sem óhjá-
kvæmilega fylgja lausn þessara
mála, em ekki aðrar raunhæfar
hugmyndir í sjónmáli en þær sem
frumvarpið, sem hér liggur frammi,
byggir á. Þar em hins vegar mörg
álitamál og öll leiðsögn í þvf sam-
bandi er mikilvæg og það er
nauðsynlegt fyrir Alþingi að fá sem
gleggstar upplýsingar um skoðanir
aðila í greininni.
Fiskiþing hefur ávallt verið mikil-
vægur vettvangur slfkra skoðana-
skipta og ég vænti þess að á þinginu
verði hreinskiptar umræður um
stöðu mála og héðan verði afgreidd-
ar glöggar ályktanir um það sem.
fram hefur komið.
Ég óska Fiskiþingi allra heilla f
störfum og þakka gott samstarf við
Fiskifélag Islands á undanfömum
ámm.
VZterkur og
k_/ hagkvæmur
auglýsingamiöill!
i ftorgawlfrWiil)