Morgunblaðið - 30.08.1988, Blaðsíða 26

26
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. ÁGÚST 1988
Byggðastef]n-
an er í molum
eftir Sigvrð Helgason
Það er mjög lærdómsríkt að líta
til byggðastefnu annarra þjóða, er
vanda ber að höndum, eins og
byggðaröskunin er í dag.
Eg mun skýra þróun byggða-
hugmynda á Norðurlöndum og
styðst þar við frábært erindi Leifs
Grams, kennara við hinn kunna
Verslunarháskóla í Kaupmanna-
höfti, en hann var einn af ræðu-
mönnum á byggðastefnu, sem
haldin var á Selfossi fyrir ári. Ljóst
er að hann gjörþekkir þessi mál,
en erindið hefur verið birt. Hann
segir að þróun hugmynda á sviði
byggðamála hjá Svíum, Dönum,
Norðmönnum og Finnum hafi ver-
ið áþekk, en við íslendingar höfum
ekki haft kerfísbundnar ráðstafan-
ir. Hann leggur samt áherslu á að
engar allsheijar lausnir hafí verið
fyrir hendi hveiju sinni, en mark-
vissar aðgerðir þó einkennt stefn-
una. Skiptir hann þessum aðgerð-
um í tímabil og skal það rakið
nánar, en með slíkum samanburði
sést, hvar við höfum dregist aftur
úr í þróuninni.
Sjötti áratugurinn (1950—
1960). Tíðarandinn einkenndist
af von um velferðarríkið undir
tryggri stjóm ríkisvaldsins. Aðal-
vandamálið var fátækt. Aðgerðir
voru í formi skattaívilnuna- fyrir-
tækja á jaðarsvæðum, hagstæðum
lánum, bættum samgöngum,
bættri heilsugæslu og skólamál
tekin föstum tökum. Hafinn er vísir
að byggðastefnu.
Þetta tímabil þekkjum við mjög
vel mörg af eigin raun, en við gerð-
um .hér einnig verulegar úrbætur
í nefndum málum.
Sjöundi áratugurinn (1960—
1970). Tíðarandinn byggist á
raunhæfri byggðastefnu. Aðal-
vandamálið var krafa um jöfnun
búsetu. Aðgerðir voru á grund-
velli byggðaáætlana. Hér var um
markvissa byggðastefnu að ræða.
Þessa þróun byggðamála þekkj-
um við einnig, en hér drögumst
við aftur úr miðað við hin Norður-
löndin. Hafín var gerð byggðaáætl-
ana hjá Framkvæmdastofnuninni,
en hjá umræddum vinaþjóðum
okkar var hún unnin heima í hér-
aði og rædd af heimamönnum og
gekk verkið miklu hraðar fyrir sig,
því að þessar áætlanir lágu ekki
fyrir hér fyrr en á næsta áratug
og sumum ekki lokið ennþá. Er
ég sannfærður um að hér hefjast
mistök okkar, sem hafði slæmar
afleiðingar og nánar verður rakið
síðar.
Áttundi áratugurinn (1970-
1980). Tiðarandinn einkenndist
af bjartsýni og stöðugum hag-
vexti. Aðalvandamálið er ójöfn
skipting þjóðarkökunnar, en samt
er almenn velmegun. Aðgerðir
byggjast á könnun á lífskjörum.
Markvisst voru efld völd og verk-
svið héraðsstjórna með nýjum lög-
um, þ.e. léna í Svíþjóð, amta í
Danmörku og fylkja í Noregi.
Hér voru sett á stofn lands-
hlutasamtök, en ekkert markvisst
var gert til þess að efla þau fjár-
hagslega og styrkja og löggjafinn
gerði ekkert til þess að auka starfs-
grundvöll þeirra. Hjá þessum sam-
tökum skorti allt eigið frumkvæði
í mótun byggðastefnunnar og var
slík barátta vonlaus.
Níundi áratugurinn (1980-
1990). Tíðarandinn einkennist af
kreppu. Aðalvandamálið er stöðn-
un og samdráttur, en það dregur
úr vexti stórborga. Takið eftir því,
sem er að gerast hér. Aðgerðir
miðast við áframhaldandi vald-
dreifíngu og eflingu frumkvæðis
héraðanna. Átaksverkefni og
stofnun eigin fyrirtækja er lausn-
arorðið. Stefnan getur kallast efl-
ing staðbundins atvinnulífs.
Við þekkjum þessi viðhorf, en
vanmáttugum heimastjómum
tekst ekki að ráða við vandann og
úrlausnir eru því marklausar. Ekki
er hér á landi fylgt valddreifingu,
sem einkennir stefnu nefndra vina-
þjóða.
Tíundi áratugurinn (1990-
2000), þ.e. næsti áratugur. Tíðar-
andinn einkennist af batnandi
hagvexti, en þó er Danmörk und-
anskilin. Aðalvandamálið er um-
hverfísmengun en hagvöxtur eykst
og stórborgir eflast á ný. Aðgerð-
ir stjómvalda byggjast á m.a. 1)
áfram er haldið á braut valddreif-
ingar, 2) fjárfest er í þekkingunni.
Stefnan einkennist af almennri
atvinnustefnu og virkri byggða-
stefnu með aukinni þátttöku
heimamanna. Nú ber meir á fjölda-
hreyfíngum og aukinn er skilning-
ur á sérstöðu héraðanna.
Hér þarf að eiga sér stað raun-
hæfari byggðastefna til þess að
við getum litið framtíðina jafn
björtum augum og vinaþjóðir okk-
ar.
Er þá ekkert sem við getum
lært af Norðurlöndunum? Hafa
ber i huga að við íslendingar höfum
gegnum árin sniðið löggjöf okkar
eftir fyrirmynd frá þessum löndum
og þá sérstaklega frá Danmörku,
já, jafnvel þýtt lítið breytta heilu
lagabálkana og við lásum danskar
fræðibækur í lögfræði í mörgum
greinum, þegar ég var í Háskólan-
um, þar sem fjallað var svo til um
sömu lögin.
Sú skoðun virðist nú ríkjandi
hjá ráðamönnum þjóðarinnar, al-
þingismönnum og þá ekki síst
stjóm Sambands sveitarfélaga, að
eina ráðið sé stækkun sveitarfélag-
anna. Enda þótt vilji sveitafélag-
anna sé ekki fyrir hendi, eins og
nýjustu úrslit sameiningar þeirra
sýna. Gerum okkur grein fyrir að
allir íbúar í heilum landshlutum,
t.d. á Austurlandi eru álíka fjöl-
mennir og Kópavogur, Akureyri
og Hafnarfjörður, svo að dæmi séu
tekin.
Að mínu mati er raunhæfasta
leiðin stóraukin heimastjóm hérað-
anna og markvissari byggðastefna.
Hér þarf Alþingi að hafa forystu,
en vitaskuld þurfum við lands-
byggðarmenn að koma okkur sam-
an um leiðir sem fara skal í fram-
tíðinni.
Á síðasta landsfundi Útvarðar,
samtaka um jafnrétti milli lands-
hluta, var rætt um að kalla héraðs-
einingamar þinghár og yrðu þær
nefndar t.d. Austfjarðaþinghá,
Suðurlandsþinghá, Norðurlands-
þinghá, Vestíjarðaþinghá, Reykja-
nesþinghá og Vesturlandsþinghá.
Að sjálfsögðu yrði Reykjavík sjálf-
stæð þinghá og hugsanlega
stærstu kaupstaðirnir.
Nafnið er táknrænt og þjóðlegt,
og mun væntanlega venjast fljótt.
Framtí ðarviðfangsefni
Hér mun ég taka fyrir nokkra
mikilvæga málaflokka, en það er
ljóst að af miklu er að taka og því
verður aðeins komið inn á lítinn
hluta þeirra verkefna, sem við
blasa.
1. Efla þarf lýðræðislega
kjörnar þinghár, sem hafa sjálf-
stæða tekjumöguleika. Það er
ljóst af erindi Leifs Grams, að á
áttunda áratugnum voru völd og
verksvið héraðsstjóma með nýrri
löggjöf stórefld á öllum Norðurl-
öndum. í þessu sambandi settu
Norðmenn ný lög um fylkisstjómir
árið 1976. Þijár afar þýðingarmi-
klar réttarbætur voru samþykktar,
sem hafði vemleg áhrif á framtí-
ðarþróun byggðamála þar i landi.
Öll yfírstjóm var í höndum heima-
manna, en áður hafði ríkisvaldið
hana í gegnum fylkisstjóra. Fylkj-
unum voru ætlaðar sjálfstæðar
tekjur bæði með beinni álagningu
og framlögum frá ríkisvaldinu til
mikilvægra framkvæmda, svo og
til þeirra var kosið á svipaðan hátt
og til sveitarstjóma. Hin Norðurl-
öndin öll hafa farið svipaðar leiðir
og á það skal lögð mikil áhersla,
að lýðræðislega kosin héraðsþing
verða kjörinn vettvangur til þess
að grundvalla farsæla byggða-
stefnu, sem er og reynsla nefndra
vinaþjóða okkar. Það er mikill mis-
skilningur, sem þarf að kveða nið-
ur, að héraðsþingin taki verkefni
frá sveitarfélögum heldur er þeim
ætlað að styrkja þau. Ljóst er að
sameinuð geta þau tekið að sér
ný verkefni heima í héraði, sem
annars yrði falið ríkisvaldinu.
Verkaskipting á milli héraðsþinga
og sveitarstjóma er í stöðugri end-
urskoðun og ef sveitarstjómir
treysta sér til nýrra verkefna, þá
næst slíkt samkomulag auðveld-
lega.
2. Lögð voru fyrir síðasta
Alþingi ný lög um verkaskipt-
ingu ríkis og sveitarfélaga, sem
ekki voru samþykkt en eru í
endurskoðun. Margt mjög athygl-
isvert kom þar fram, sem þarf að
skoðast betur og er til bóta og
eykur verkefni sveitarfélaganna á
kostnað ríkisvaldsins. En enginn
fulltrúi smærri sveitarfélaga var
við undirbúning frumvarpsins og
kom það greinilega fram, þegar
það var skoðað nánar. Nú hafa
fulltrúar smærri sveitarfélaga ver-
ið settir í endurskoðun þessa frum-
varps. Það er ljóst að smærri sveit-
arfélög geta ekki tekist á hendur
stærri verkefni, nema með víðtækri
samvinnu sín á milli og verulega
hefur áunnist í þeim efnum á und-
anfömum árum. Tvö mikilvæg
verkefni á í nefndu framvarpi að
flytja frá sveitarfélögunum til
ríkisvaldsins, sem ég tel mjög til
hins verra.
Ég tel alveg fráleitt, að fjár-
mögnun og umsjón með sýsluveg-
um eigi alfarið að vera í höndum
ríkisvaldsins. Stjóm þessara mála
var í höndum sveitarfélaga í góðri
samvinnu við Vegagerð ríkisins,
sem að sjálfsögðu breytist í fram-
kvæmd, ef þessi breyting verður
samþykkt. Með núverandi fyrir-
komulagi era markaðar tekjur með
reglugerð, sem ekki er hægt að
skerða, en þær koma bæði frá
ríkisvaldinu og sveitarfélögunum.
Hvað myndu stóra sveitarfélögin
Reykjavík, Kópavogur, Akureyri
og Hafnarfjörður segja ef gatna-
gerð þeirra væri afhent ríkisvald-
inu?
Ég held að enginn bæjarfulltrúi
yrði endurkjörinn, sem tæki undir
slíka fjarstæðu, enda er hér um
þýðingarmikið málefni að ræða,
sem snertir hag hvers sveitarfé-
lags. Á sama hátt teldi ég það
mikla afturför fyrir sveitarfélögin,
ef leggja ætti niður sjúkrasamlögin
í landinu. Fljótlega mun koma í
ljós, að með þeirri ráðstöfun yrði
þessum málaflokki miðstýrt af
Tryggingastofnun ríkisins og þjón-
ustan mun dragast saman og þá
sérstaklega við landsbyggðina.
Bæði þessi verkefni .eiga heima í
héraðsstjómum víðsvegar um
landið. Fjölmörg fleiri verkefni,
sem eftir framlögðu framvarpi eiga
Sigurður Helgason
„Það er hægt að snúa
vörn í sókn, en til þess
að svo geti orðið þarf
hugarfarsbreytingu og
hún þarf fyrst og
fremst að verða hjá
landsbyggðarmönnum
sjálfum. Við verðum að
leggja niður gamla
sveitaríginn og hefja
markvissa sókn til
nýrra átaka, sem ein-
kennast verður af
víðsýni og trú á landinu
og gæðum þess.“
að vera hjá ríkisvaldinu, væra bet-
ur komin til héraðanna. Þetta er
sú leið, sem aðrar þjóðir hafa farið
með góðum árangri til valddreif-
ingar og aukinnar heimastjómar.
3. Atvinnumál landsbyggðar-
innar þarf að endurskoða og
leggja grundvöll að fastmótaðri
stefnu. Fjölmörg vandamál blasa
við fyrirtækjum er starfa í frum-
framleiðslu, t.d. sjávarútvegi, land-
búnaði og iðnaði. En mikill vöxtur
er í þeim atvinnugreinum sem era
í þjónustustarfseminni. Hér fylgist
ekki að afkoma þessara fram-
leiðsluþátta, sem þó era að sjálf-
sögðu nátengdir hvor öðram. Við
hlutlausa athugun kemur í ljós að
ársverk í frumframleiðslunni era
aðallega á landsbyggðinni, en árs-
verk í þjónustunni era aðallega á
höfuðborgarsvæðinu. Gróðinn í
dag rennur aðallega til þjónustunn-
ar, en að sjálfsögðu gengur slíkt
fyrirkomulag ekki til lengdar, held-
ur þurfa þessar greinar að standa
saman og styrkja hvor aðra. Hér
skal aðeins tekið eitt sláandi dæmi,
sem að mörgu leyti lýsir við hvaða
vanda er að glíma.
í nýlegri skýrslu um stöðu Iðn-
lánasjóðs var greint frá því að
tekjuafgangur Samkvæmt rekstr-
arreikningi eftir afskriftir væri
263,7 milljónir og var skýringin í
samsetningu innlána sjóðsins. Inn-
lán sjóðsins vora að veralegu leyti
í erlendum gjaldmiðli eða meira
en helmingur innlána, en útlánin
vora að mestu í íslenskum krónum,
sem vora bundin í lánskjaravísi-
tölu. Meðaltalshækkun gengis var
þetta árið 11%, en útlánin tryggð
með lánskjaravísitölu hækkuðu um
17% á sama tíma. Er framangreint
byggt á upplýsingum bankastjóra
Iðnaðarbankans, sem birtist í blöð-
um. Framframleiðslan þarf stór-
aukin lán til þess að standa undir
daglegum rekstri vegna taprekst-
urs og því lendir þessi vaxtaþungi
á frumframleiðslunni og úr þessu
verður vítahringur, því að ekki er
hægt að velta fjármagnskostnaðin-
um yfír á viðskiptavinina, eins og
þjónustukerfið gerir að stóram
hluta. Frelsi til þess að taka erlent
lán í stað lána með lánskjaravísi-
tölu er ekki fyrir hendi nema í
fáum tilvikum, en nýlega hefur
komið í ljós mikil ásókn í slík lán,
sem að sjálfsögðu sýnir að núver-
andi lánskjaravísitala fær ekki
staðist og þarf að takast til gagn-
gerðrar endurskoðunar. Núverandi
fastgengisstefna hefur gengið sér
til húðar, ef okkur tekst ekki að
koma verðbólgunni niður fyrir 10%
á ársgrandvelli. Kemur þá til
greina, hvort ekki eigi að stórauka
frelsið við sölu gjaldeyris og þann-
ig að miða skráninguna við þarfir
framframleiðslunnar, en að sjálf-
sögðu bitnar núverandi stefna
harðast á sjávarútveginum og þar
með afkomu dreifbýlisins.
4. Landsbyggðarmenn þurfa
að reyna meir á eigið hugvit og
framtak. Þeir þurfa sem mest að
annast sjálfir vinnslu og sölu fram-
leiðslunnar bæði innanlands og
erlendis. Slík þróun tekur tíma en
fólkið á landsbyggðinni þarf að
vakna til meðvitundar um að það
er þeirra sjálfra að taka endanleg-
ar ákvarðanir í þessum efnum.
Rétt er að vekja athygli á því að
tilgangur átaksverkefna byggir
einmitt á þessu sjónarmiði.
5. Þinghárnar eiga að hafa
með höndum yfirstjórn mikil-
vægra málaflokka. Hér skal
nefna yfírstjóm, fjármögnun og
ákvörðunartöku í samgöngu-,
ferða- og vegamálum héraðsins.
Einnig yfírstjóm skóla- og menn-
ingarmála innan þinghárinnar, svo
og heildarstjóm heilbrigðismála.
Til ofangreindra verkefna er ráð-
stafað af fjárlögum ár hvert, en
þegar yfirstjóm þessara mála er
komin til héraðanna, þá er það
þeirra að skipta fjármagninu. Hér
era nefnd nokkur þeirra verkefna,
sem hin síðari ár hafa verið færð
til héraðanna á Norðurlöndum.
6. Efla þarf þjónustustarf-
semina á landsbyggðinni. Fjár-
munum sem verða til í þinghánum
þarf að halda þar sem lengst og
því þarf að koma á fót sjálfstæðum
lánastofnunum sem fara með
stjóm útlána. Einnig þarf að koma
á fót í stórauknum mæli beinum
innflutningi vamings og útflutn-
ingi afurða, en á þann hátt verður
vöraverð á viðkomandi stöðum
hagstæðara og fjármagnið stöðv-
ast í byggðarlögunum. Auka þarf
þjónustustarfsemina á sem flestum
sviðum og vera sem mest sjálfum
sér nógir í þessum efnum.
7. Náttúruauðlindir þing-
hánna þarf að varðveita og
gæta. Allt okkar strit er til ónýtis,
ef ekki tekst að varðveita land
okkar og auðlindir. Aldrei fáum
við fullþakkað forsjóninni fyrir þá
miklu möguleika sem hér era á
fjölmörgum sviðum. Stjóm nátt-
úravemdarmála er að sjálfsögðu
eitt af þeim málum, sem héraðin
eiga sjálf að annast en í góðri sam-
vinnu við alla landsmenn.
Valddreifing
Hér hef ég lagt áherslu á að
færa verkefni til héraða og sveitar-
félaga, sem er leið er hin Norður-
löndin hafa farið til þess að styrkja
landsbyggðina. í þessum efnum
höfum við ekki fylgt fordæmi
þeirra, heldur þvert á móti stórauk-
ið miðstýringu og því miður hefur
Alþingi Islendinga í löggjöf stuðlað
að þessari þróun.
Það er hægt að snúa vöm í sókn,
en til þess að svo geti orðið þarf
hugarfarsbreytingu og hún þarf
fyrst og fremst að verða hjá lands-
byggðarmönnum sjálfum. Við
verðum að leggja niður gamla
■ sveitaríginn og hefja markvissa
sókn til nýrra átaka, sem einkenn-
ast verður af víðsýni og trú á
landinu og gæðum þess. En það
er okkar að nýta þessa mörgu
möguleika og þeirri ábyrgð vörpum
við ekki á aðra.
Að lokum höfum í huga að sam-
eiginlega og í góðri samvinnu allr-
ar þjóðarinnar getum við hafið
nýja sókn, sem fljótlega mun hafa
í for með sér áþreifanlegan árang-
ur.
Höfundur er bæjarfógeti á Seyðis-
firði og sýslumaður Norður-Múla-
sýslu.