Morgunblaðið - 30.08.1988, Blaðsíða 38

38
MORGUNBLAÐIÐ, ÞRIÐJUDAGUR 30. ÁGÚST 1988
Útgefandi Árvakur, Reykjavík
Framkvæmdastjóri Haraldur Sveinsson.
Ritstjórar Matthías Johannessen, Styrmir Gunnarsson.
Aðstoöarritstjóri Björn Bjarnason.
Fulltrúar ritstjóra Þorbjörn Guðmundsson, BjörnJóhannsson, Árni Jörgensen.
Fréttastjórar Freysteinn Jóhannsson, Magnús Finnsson, Sigtryggur Sigtryggsson, Ágúst IngiJónsson.
Auglýsingastjóri Baldvin Jónsson.
Ritstjórn og skrifstofur: Aðalstræti 6, sími 691100. Auglýsingar:
Aöalstræti 6, sími 22480. Afgreiðsla: Kringlan 1, sími 83033.
Áskriftargjald 800 kr. á mánuði innanlands. í lausasölu 70 kr. eintakið.
Staða einkavæðing-
ar á Islandi
AF INNLENDUr
VETTVANGI
eftir STEINGRIM SIGURGEIRSSC
Átta þúsund bíða m
lánum hjá Húsnæðiss
Kaupsamningur sá sem í gær
var undirritaður milli borgar-
yfirvalda annarsvegar og Hvals
hf., Fiskveiðihlutafélagsins Ven-
usar, Hampiðjunnar hf. og Sjóvá-
tryggingarfélags íslands hf., felur
um margt í sér merk tímamót í
sögu íslenskar einkavæðingar.
Samningurinn var undirritaður
með fyrirvara um samþykki borg-
arráðs en hér er um að ræða
stærstu sölu á opinberu fyrirtæki
til einkaaðila.
Ríkisstjómir margra vestrænna
ríkja hafa á undanfömum árum
unnið hörðum höndum að því að
seija ríkisfyrirtæki úr eigu hins
opinbera. Markmiðið með slíkum
aðgerðum hefur verið að losa ríkið
úr samkeppnisrekstri og það
grundvallarsjónarmið hefur legið
að baki að rekstur fyrirtækja sé
betur kominn í höndum einkaaðila
en hins opinbera. Einkarekstur
skili meiri tekjum í þjóðarbúið og
almenningi betri þjónustu. Hér á
iandi hefur þetta sjónarmið átt
vaxandi fylgi að fagna sem meðal
annars má sjá á því að fyrir nokkr-
um árum vora bæjarútgerðir al-
gengar en nú hafa hlutafélög alls
staðar tekið við rekstri slíkra út-
gerða. Hins vegar hefur ekki
komizt mikil hreyfing á sölu opin-
bezra fyrirtækja.
I tíð síðustu ríkisstjómar gætti
nokkurrar viðleitni í þá átt að
draga úr umsvifum ríkisins í sam-
keppnisrekstri. Ríkisfyrirtækin
Landssmiðjan og Sigló sfld vora
seld einkaaðilum og auk þess los-
aði ríkið sig við hlutabréf sín í
Flugleiðum, Eimskip og Iðnaðar-
bankanum.
Svo virðist hins vegar sem vera-
lega hafí hægt á þessari þróun á
síðustu misseram þó að í starfs-
áætlun ríkisstjómar Þorsteins
Pálssonar segi að unnið verði að
því „að bjóða ríkisfyrirtæki og
hlutafé ríkisins í fyrirtækjum, sem
stunda atvinnurekstur, almenningi
til kaups þar sem henta þykir".
Skömmu fyrir þinglok í vor
samþykkti Alþingi frumvarp frá
Matthíasi Á. Mathiesen, sam-
gönguráðherra, um sölu á tveimur
þriðju af hlutafé ríkisins í Ferða-
skrifstofu ríkisins og verður það
fyrsta opinbera fyrirtækið sem
selt verður að frumkvæði núver-
andi ríkisstjómar. Stofnfundur
hins nýja félags verður 7. septem-
ber nk. en enn hefur ekki verið
gengið endanlega frá sölu bréf-
anna. Sú stefna var tekinn að selja
starfsmönnum fyrirtækisins bréfín
og rennur frestur þeirra til að
nýta sér þann rétt út um næstu
mánaðamót. Ef forkaupsrétturinn
verður ekki nýttur munu hluta-
bréfín væntanlega verða seld á
almennum markaði.
Framvörp um að breyta ríkis-
prentsmiðjunni Gutenberg og
Sementsverksmiðju ríkisins í
hlutafélög vora einnig lögð fram
í ríkisstjóminni síðastliðinn vetur
en komu ekki til kasta Alþingis.
Má búast við, að þau verði lögð
þar fram í haust. Yfírlýsing Matt-
híasar Á. Mathiesen þess efnis að
til greina komi, að ríkið hætti
rekstri Skipaútgerðar ríkisins vek-
ur einnig athygli. Eins og kom
fram í nýlegri skýrslu Ríkisendur-
skoðunar á rekstri Ríkisskipa hef-
ur fyrirtækið verið veralegur
baggi á ríkissjóði og ætti það því
að vera skattgreiðendum mikið
kappsmál að honum verði hætt,
ef tryggt er að landsbyggðinni
verði sinnt á viðunandi hátt eftir
sem áður.
Einkavæðing á íslandi hefur
hingað til einungis náð til mjög
fárra ríkisfyrirtækja af smærri
gerðinni þó að af nógu sé að taka
bæði hjá ríki og sveitarfélögum.
Þeirri hugmynd hefur til dæmis
verið hreyft í ríkisstjóminni að
tímabært sé að breyta ríkisbönk-
unum, Landsbankanum og Búnað-
arbankanum, í hlutafélög og selja
hlutafé ríkisins smám saman. Það
getur vissulega verið hægara sagt
en gert að selja stórfyrirtæki á
borð við Landsbankann miðað við
núverandi forsendur.
Það verður að hafa hugfast,
Ögar rætt er um einkavæðingu á
andi, að hér á landi er enn ekki
til staðar hlutabréfamarkaður. Sú
staðreynd hefur í för með sér
margvíslega erfíðleika þegar selja
á ríkisfyrirtæki. Hvemig á til
dæmis að meta á hlutlausan hátt
verðgildi þeirra bréfa sem til sölu
era þegar markaður fyrir hluta-
bréf er ekki til staðar? Þegar tek-
in era dæmi af einkavæðingu í
löndum á borð við Bretland og
Frakkland, þar sem veralegur
árangur hefur náðst í sölu opin-
berra fyrirtækja, verða menn að
muna að í þessum löndum er til
staðar löng og gróin hefð fyrir
verðbréfaviðskiptum. Slík hefð er
ekki enn fyrir hendi á íslandi.
Stofnun hlutabréfamarkaðar
fer að verða eitt brýnasta mál
íslensks efnahagslífs eins og stað-
an er í dag. Hann myndi veita
almenningi kost á aukinni aðild í
efnahagslífínu og fyrirtækjum
möguleika á að sækja eigið fé með
hlutafjárútboðum í stað lánsfjár.
Þegar hlutabréfamarkaður hef-
ur verið stofnaður hér á landi og
misræmi í skattlagningu spamað-
ar í formi hlutaíjárkaupa og ann-
ars spamaðar verið útrýmt, verður
mun einfaldara að selja umfangs-
mikil fyrirtæki í eigu ríkisins. Slík
sala fæli þar að auki í sér mikil-
vægt skref til að koma ungum
hlutabréfamarkaði almennilega á
skrið.
að húsnæðiskerfí sem nú er
við lýði tók gildi haustið 1986
eftir að samkomulag náðist í al-
mennum kjarasamningum, sem
ríkisstjómin féllst á, um nýja lög-
gjöf um Húsnæðisstofnun ríkisins.
Lögunum hefur tvívegis verið breytt
síðan. Helstu einkenni hinna nýju
laga era þau að til þess að vera
lánshæfur þurfti umsækjandi að
hafa greitt iðgjöld í lífeyrissjóð í
20 af síðustu 24 mánuðum. Lífeyr-
issjóður viðkomandi þarf einnig að
hafa keypt skuldabréf af Húsnæðis-
stofnun fyrir 20-55% af ráðstöfun-
arfé sínu.
Þegar nýju lögin tóku gildi var
byggingarsjóðunum samtímis veitt
til muna aukið fjármagn með aukn-
um skuldabréfakaupum lífeyris-
sjóðanna. Húsnæðisstofnun samdi
við lífeyrissjóðina um skuldabréfa-
kaup til tveggja ára í senn hið
skemmsta og skyldu kjör á lánum
lífeyrissjóðanna fylgja því sem ríkis-
sjóður byðý almennt á fjármagns-
markaði. Útlánageta Byggingar-
sjóðs ríkisins jókst stórlega og var
verðmæti útlána næstum því tvö-
faldað miðað við árið 1985.
Lánsfjárhæðir voru hækkaðar til
muna og festar í Iögum. Lánaregl-
um var breytt veralega og endur-
greiðslutími lána var lengdur. Ný-
byggingarlán vora lengd úr 31 ári
í 40 og greiðslutími lána til kaupa
á eldra húsnæði var lengdur úr 21
ári í 40 ár.
Lánsfjárhæðir og
lánsréttur
Samkvæmt lögum um Húsnæðis-
Fyrir nokkru var sett á laggirn-
ar Ráðgjafarstöð Húsnæðisstofn-
unar rikisins sem á að gefa fólki
góð ráð varðandi kaup á húsnæði.
Að sögn Grétars Guðmundssonar,
forstöðumanns ráðgjafarstöðvar-
innar, hefur helsti árangurinn af
rekstri stöðvarinnar verið sá að
komið er upphaf að þvi að fólk
skoði vandlega greiðslugetu gagn-
vart greiðslubyrði áður en ráðist
er í fjárfestingar.
„Okkar ráðleggingar ganga út á
að hvetja fólk til að hefíast ekki
handa fyrr en það hafi eitthvað á
milli handanna," sagði Grétar þegar
stofnun ríkisins á að senda umsækj-
anda svar um það hvort hann upp-
fylli skilyrði um lánsrétt innan fjög-
urra mánaða eftir að umsókn hefur
verið" lögð inn. Þetta bréf segir ein-
ungis til um hvort umsækjandi sé
lánshæfur samkvæmt gildandi lög-
um og felur ekki í sér bindandi lof-
orð um lán. Lánsijárhæð fer síðan
eftir skuldabréfakaupum lífeyris-
sjóðs umsækjanda, hvort umsækj-
andi sé að kaupa í fyrsta sinn eða
á húsnæði fyrir og hvort keypt sé
eldra húsnæði eða nýtt. Eins og
stendur era hámárkslán til þeirra
sem era að kaupa sína fyrstu íbúð
3,259 milljónir ef um nýbyggingu
er að ræða en 2,281 milljón ef keypt
er notað húsnæði. Ef umsækjandi
á húsnæði fyrir era hámarkslán
2,281 milljón ef um nýbyggingu er
að ræða en 1,597 milljón ef keypt
er notað húsnæði. Lánsupphæðin
verður aldrei hærri en 70% af kaup-
verði og lánað er til 40 ára með
breytilegum vöxtum. Þessa stund-
ina eru vextir 3,5% auk verðtrygg-
ingar.
Einu ári áður en húsnæðislán
kemur til afgreiðslu er sent út bréf
sem heitir tilkynning um afgreiðslu
láns, oft nefnt lánsloforð.
Eftirspumin eftir lánum varð
mun meiri en menn höfðu áætlað
og hjálpaðist þar margt að: Hag-
stæðir niðurgreiddir vextir, mikil
hækkun lána, batnandi efnahags-
ástand, og sú lægð sem hafði verið
í fasteignaviðskiptum og nýbygg-
ingum um nokkurt skeið. Það
myndaðist því mikil biðröð eftir lán-
um strax fyrstu mánuðina eftir að
hann var spurður að því hvaða for-
sendur þyrftu að vera til staðar áður
en ráðlegt væri að kaupa húsnæði.
„Þumalfíngursreglan sem við styðj-
umst við er að venjulegt fólk verði
að geta lagt 25-30% af brúttólaunum
sínum í afborganir allra lána og
greiðslna. Þetta þarf að vera út-
gangspunkturinn að okkar mati.
Það er líka mikilvægt að fólk geri
sér hugmynd um greiðslubyrðina á
mánuði miðað við það ijármagn sem
það hefur í upphafí. Ef við tökum
dæmi af hjónum sem ætla að kaupa
tveggja herbergja íbúð og gefum
okkur að hún kosti 3,5 milljónir og
lögin komu til framkvæmda. Þessi
mikla eftirspum hafði áhrif á fast-
eignaverð og munurinn á almennum '
vaxtakjörum og vaxtakjöram Hús-
næðisstofnunar hélt áfram að vaxa.
Kerfinu lokað 1987
Þann 12. mars 1987 hætti Hús-
næðisstofnun að senda útlánsloforð
þar sem stofnunin var þá búinn
með þá fjármuni sem hún hafði til
ráðstöfunar fyrir árið 1988. í upp-
hafí þessa árs var byijað að senda
út lánsloforð að nýju fyrir árið 1989.
Frá því að kerfinu var lokað og til
síðustu áramóta bárast stofnuninni
um 5.800 umsóknir. Að sögn Hilm-
ars Þórissonar, skrifstofustjóra
Húsnæðisstofnunar ríkisins, hefur
stofnunin undanfarið verið að senda
út lánsloforð til þeirra sem era í
forgangshóp, þ.e. eiga ekki íbúð
fyrir, og lögðu inn umsókn á tíma-
bilinu 13. mars 1987 til 6.júlí 1987.
Samkvæmt áætlunum Húsnæðis-
stofnunar munu þeir fá lán á næsta
ári sem eru í forgangshóp og sóttu
um frá 13. mars til 16. október
1987. Þeir sem eiga íbúð fyrir og
sóttu um lán á tímabilinu 13. mars
til 6. júlí 1987 munu einnig fá lán
1989. Aðrir munu fá lán síðar.
„Hvenær vitum við ekki,“ sagði
Hilmar.
Biðtími að verða 3-4 ár
í byrjun næsta árs mun Hús-
næðisstofnun heijast handa við að
semja áætlun fyrir árið 1990 en það
er ekki hægt að gera fyrr þar sem
ekki Iiggja fyrir upplýsingar um
framlög ríkissjóðs og skuldabréfa-
kaup lífeyrissjóðanna. „Maður sem
Iagði inn umsókn síðar en október
1987 og er í forgangshóp ætti að
vera með þeim fyrstu sem fá lán
1990 en þá hefur hann þurft að
bíða í rúm 2 ár,“ sagði Hilmar. „í
hveijum mánuði berast stofnuninni
að jafnaði um 430 umsóknir en
undanfama mánuði höfum við sent
út 250 lánsloforð á mánuði. Sam- j
tals munum við senda út 3.400 láns-
loforð fyrir árið 1989 en fyrir 1988
vora send út 2.200 lánsloforð.“
Ástæða þess að fleiri lánsloforð era
send út fyrir 1989 en 1988 er sú
að þau eigi 400.000 kr. myndi ég
segja að greiðslubyrðin yrði 33.000
kr. á mánuði fyrstu árin. Þá þyrftu
launin að vera 100.000-120.000 til
þess að standa undir fjárfestingunni.
Ef hjónin þyrftu að taka allt að láni
yrði greiðslubyrðin um 40.000 sem
krefðist um 130.000 króna brúttó-
tekna á mánuði.
Ef í staðinn væri um að ræða 5
milljóna króna íbúð og fjármagnið í
upphafí væri einnig 400.000 kr. verð-
ur greiðslubyrðin 60.000 kr. að jafn-
aði á mánuði fyrstu árin, sem krefst
rúmlega 200.000 króna brúttótekna.
Ef þetta er mjög bjartsýnt fólk og
ekkert íjármagn er til staðar yrði
FÁIR málaflokkar snerta hinn almenna borgara jafn mikið og hús-
næðismálin. Einhvern tímann kemur að því að allir þurfa að velta
þeirri spurningu fyrir sér hvernig þeim eigi að takast að koma þaki
yfir höfuðið fyrir sig og fjölskyldu sína. Rétturinn til húsnæðis er
eitt helsta mannréttindamál okkar tíma, ekki síður mikilvægur en
rétturinn til atvinnu. Það ætti því ekki að koma á óvart að húsnæðis-
málin eru eitt viðkvæmasta pólitíska deilumálið í dag sem endra-
nær. En hvernig er staðan á húsnæðismarkaðinum í dag? Hvernig
fer fólk að því að eignast sitt fyrsta húsnæði? Hvaða hugmyndir eru
uppi um framtíðarskipan húsnæðismála? í hveijum mánuði streyma
430 umsóknir um húsnæðislán inn til Húsnæðisstofnunar ríkisins og
annar hún engan veginn eftirspurn. Þessi mikla eftirspurn veldur
þvi að biðtími eftir húsnæðislánum er nú orðinn 3-4 ár og eru um
8.000 manns á biðlista hjá Húsnæðisstofnun.
Ráðgjafarstöð Húsnæðisstofnunar:
Best að hefja ekki framk
nema hafa eitthvað milli h:
Um 2000 fjölskyldur eiga í miklum erfiðleikum vegm