Morgunblaðið - 19.12.1989, Síða 14

MQRGUNBLAÐIÐ ÞRIÐJUDAGUU 19. DESEMBER 1989
Heimspekin, siðferðið og
ýmislegt annað
Bókmenntir
Guðmundur Heiðar
Frímannsson
Páll Skúlason: Pælingar II,
Reykjavík 1989, 203 bls.
Páll Skúlason, prófessor í heim-
speki við Háskóla íslands, hefur
nú tekið saman annað greinasafn
sitt og nefnir Pæiingar II. Fyrir
tveimur árum var gefið út greina-
safnið Pælingar. Greinarnar í
þessu nýja safni bera það nokkuð
með sér að stutt er um liðið frá
því að fyrra safnið kom út. í þessu
safni er mikið af blaðagreinum, tvö
viðtöl, fyrirlestrar, minningargrein
og afmælisgrein og greinar úr
tímaritum. I þessu safni em tvær
lengri heimspekilegar greinar, en
allar hinar eru styttri, skrifaðar
af ýmsum tilefnum. Þetta nýja
safn er helft hins fyrra.
Það er margt vel skrifað i
íslenzkum dagblöðum og á það
skilið að varðveitast. Af því að ég
hef ekki haft tækifæri til að fylgj-
ast með því, _sem Páll hefur skrifað
í dagblöð á íslandi nema Morgun-
blaðið, þá fannst mér ágætt að
lesa blaðagreinarnar. En ég er
ekki viss um að ráðiegt hafi verið
að setja þær allar í bók. Þær eld-
ast misjafnlega vel og það hefði
verið skynsamlegt að láta þær bíða
lengur, þar til valið hefði verið úr
þeim, ef áhugi hefði þá verið á að
safna þeim saman í bók. Þetta á
við um - „Stjórnarskrá, mannrétt-
indi og kóróna Kristjáns IX“ til
dæmis og einnig um „Áskorun til
fréttamanna“. Báðar þessar grein-
ar held ég að eigi varia heima í bók.
í heimspeki þessarar aldar er
gjarnan greint á milli tveggja
hefða: Meginlandshefðar og engil-
saxneskrar hefðar. Nú verður að
hafa ýmsa fyrirvara á að draga
skii á milli þessara hefða, en einn
munurinn á þeim er sá, að hin
engilsaxneska hefð líkist að ýmsu
leyti átökum lögmanna frammi
fyrir dómara og sýnir hefðarspeki
hæfilegt virðingarleysi, en megin-
landshefðin markast fremur af því
að sýna fyrirrennurum virðingu og
gera ekki ágreining við þá að nauð-
synjariausu. Hættan við fyrr-
nefndu hefðina er yfirborðsleg
heimspeki, að hún nái aldrei til
hinna dýpstu raka, en við hina
síðarnefndu að myrk ruglandi telj-
ist dýpstu sannindi og það sé eigin-
lega dónaskapur að vera á öðru
máli en meistarinn og ástæðulaust
að eyða rökum á aðra en dygga
lærisveina.
Páll kemur úr meginlandshefð-
inni, en hann er ekki dæmigerður
fyrir hana. Viðfangsefni hans eru
að vísu svipuð og margra fyrir-
bærafræðinga, en svo hafa þeir
stundum verið nefndir, sem iðka
heimspeki í anda Sartres og Heid-
eggers, frægustu fulltrúa þessarar
hefðar. En hann er ekkert illa hald-
inn af virðingu fyrir hefðarspeki
og óttast ekki ágreining. Og þótt
stundum liggi kannski ekki alveg
ljóst fyrir, hvað hann er að fara,
þá ætti ofurlítil umhugsun lesan-
dans að geta bætt úr því. í mörg-
um þessara greina er verið að
koma orðum að mikilsverðum hlut-
um og hugsa um erfið viðfangs-
efni og það er alveg ástæðulaust
að ætlast til þess að merking og
tilgangur þess, sem sagt er, sé
ævinlega augljós.
Bókin skiptist í sex hluta. I þeim
fyrsta gerir Páll grein fyrir hug-
myndum sínum um heimspeki. í
öðrum hlutanum fjallar hann um
nokkur siðferðileg efni^ í þeim
þriðja eru stjórnmál krufin. Fjórði
hlutinn er blaðagreinar um þjóð-
mál og vikið að mörgu. í fimmta
hlutanum er tekizt á við kennslu-
mál og sá síðasti nefnist lífsskoð-
anir, þar sem Páll hugsar um trú,
vísindi, annað líf og minnist Sig-
urðar Nordal og Brynjólfs Bjarna-
sonar.
Það er ekki nokkur von til þess
að gera nema örlitlu broti af öllu
því, sem í bókinni er, skil í rit-
dómi. Eg vil þó nefna, að mér
finnst greinar hans tvær um Sig-
urð Nordal vel heppnaðar og einn-
ig greinin um forspjallsvísindi. í
framhaldjnu vildi ég víkja að
þrennu. í fyrsta lagi skoðun Páls
á eðli siðferðilegra gæða; í öðru
lagi að samlíkingu tungumáls og
siðferðis og í þriðja lagi að skoðun-
um hans á skoðanakönnunum.
Tvö fyrri atriðin enj nátengd.
Páll notar iðulega samlíkingu
tungumáls og siðferðis til að varpa
ijósi á eðli siðferðilegra gæða. En
hvað erum við að tala um með
orðalaginu siðferðileg gæði? Það
er ekki eins ljóst, eins og kann að
virðast við fyrstu sýn. Dæmi um
góðverk er það að hjálpa öðrum
manni í neyð. Það þarf ítarlegri
lýsingu á verknaðinum til að vita,
hvað nákvæmlega um er að ræða.
Við skulum hugsa okkur að við
rekumst á bílstjóra, sem hefur
ekið út af vegi og kemst ekki upp
á hann aftur hjálparlaust. Við
ákveðum að hjálpa honum. Ef ekk-
ert frekar kemur til, er þetta ein-
falt dæmi góðverks. En hvað ef
bílstjórinn óheppni er bankastjór-
inn minn og ég sé mér leik á borði
með því að hjálpa honum upp á
veginn og vænti þess að fá lán
auðveldlegar í framtíðinni fyrir
vikið? Þá erum við ekki lengur að
tala um góðverk. Fyrra verkið hef-
ur einhvern þann eiginleika, sem
lýst er með orðinu góður, sem það
síðara hefur ekki, og þennan eigin-
leika má kalla siðferðilegan.
Mörgum hefur virzt, að slíkir
eiginleikar væru ekki raunveruleg-
ir í sama skilningi og lögun er
raunverulegur eiginleiki hlutar. Þá
er skoðunin sú, að siðferðilegir eig-
inleikar séu lagnir hveijum og ein-
um einstakiingi í bijóst og hann
síðan yfirfærir þá á verknað eins
og þann, sem áður var lýst. En
þetta vill Páll ekki segja. Hann
segir á einum stað: „ ... að það
er almannarómur sem segir okkur
hvort einhver maður sé farsæll eða
lánsamur. Þessu fylgir að það gild-
ismat sem tengist þessum við-
horfum, er ekki breytilegt frá ein-
um manni til annars, sem sagt að
mælikvarðar á verðmæti séu hlut-
lægir“ (bls. 32). Það má horfa
framhjá því að Páll er að eigna
þessa skoðun tiiteknu viðhorfi, það
eru ýmsir aðrir staðir í bókinni þar
sem sjá má þessa skoðun. En nú
verður að taka eftir því, að hlut-
ÞAR VAR LÍF í
TUSKUNUM
Bókmenntir
Jenna Jénsdóttir
Kristín Steinsdóttir: Stjörnur
og strákapör. Myndskreyting:
Brian Pilkington. Vaka-Helgafell
hf., 1989.
Kristín Steinsdóttir hlaut
íslensku barnabókaverðlaunin fyrir
fyrstu bók sína, Fransbrauð með
sultu (1987). í fyrra kom út sjájf-
stætt framhald af sögunni: — Fallin
sþýta og nú stjörnur og strákapör
sem einnig er um sömu persónur.
Sögusviðið er Reykjavík, þegar
Tívolí var í Vatnsmýrinni, dagblað
kostaði eina krónu og fimmtíu aura
og'fargjald með „strætó“ tíu aura
fyrir börn.
Fólk hópast niður á bryggju til
þess að taka á móti ættingjum og
vinum utan af landi, því þeir koma
með Esjunni. Lilla er einmitt með
fjölskyldu sinni, að taka á móti afa
og ömmu frá Austurfirði. Kata vin-
kona Lillu er einnig með skipinu
ásamt móður sinni.
Afi er að leita sér lækninga og
karlinn er ekki of hrif inn af lífshátt-
um í daglegu umstandi hjá bæjarbú-
um. Hann er fastur fyrir og fer sínar
eigin leiðir og ávítar þegar honum
þykja hlutirnir ganga þvert á móti
því sem hann þekkir úr fámenna
þorpinu heima. Samt á hann til
hlýju og skilning gagnvart Lillu,
sem er að komast á táningsárin og
gengur nú — í ögrandi sjálfstæði
sínu — illa til fara með krullað
hárið óhreint í flókabendu og elskar
allt sem viðkemur rokki. Amma er
minni fyrir sér, en hefur þó stundum
til málanna að leggja.
Lilla nýtur þess innilega að sýna
Kötu vinkonu' sinni bernskuum-
hverfi sitt í Reykjávík. Þær taka
þátt í boltaleikjum barnanna og
þess á milli kynnist Kata lífi verð-
andi táninga. Alls konar skemmti-
legar samverustundir með jafnöldr-
um og smáskot auðga tilveruna og
skapa hamingju hjá glaðværri æsk-
unni.
Þó dregur aðeins ský fyrir sólu
þegar þarf að rökræða við fullorðna
fólkið um ýmislegt sem viðkemur
æskunni, og hinir fullorðnu skilja
hvorki upp né niður í þótt sannindi
séu alveg augljós. Leiðinlegir smá-
strákar geta líka eyðilagt góðar
stundir með því að troða sér í fé-
lagsskap stelpnanna og meira að
segja haldið blákalt fram þeiri inn-
rætingu að í bröggunum í Skóla-
vörðuholtinu búi bara hrekkjusvín
og villingar.
Albjört sumarnóttin seiðir börn
og unglinga tii útileikja fram eftir
öllu. Svo eru það bíóferðir og rokk-
Kristín Steinsdóttir
æfingar í portinu við Austurbæjar-
skólann eða í einhverjum af kjöllur-
um heimilanna. Allt er á fleygiferð
í gleði æskunnar.
En ein síns liðs er Kata áttavillt
og óörugg í hinum stóra bæ. Haust-
vindar taka að blása og Lilla finnur
fjögurra laufa smára, sem hún fær-
ir honum afa sínum á sjúkrahúsið.
Þetta er skemmtileg barnasaga
þar sem gleði og alvöru er fléttað
saman og allt séð með augum já-
kvæðrar æsku, sem lifði á tímum
sem nú eru löngu liðnir. Frásögnin
er lifandi og sönn.
Begga halta — af hveiju að
kenna fólki við fötlun sína? — Jafn-
vel þótt litið sé aftur í tímann.
Eins og alltaf eru myndskreyt-
ingar eftir Brian Pilkington í takt
við efnið.
Páll Skúlason
lægnin felst ekki í því, að verknað-
ur eða annað hafi tiltekinn eigin-
leika, heldur hinu að um það sé
sammæli, að hann hafi eiginleik-
ann. Þess vegna er hann ekki
breytilegur.
Samlíkingin við tungumálið
virðist ganga út á þetta á endan-
um, að við verðum að vera sam-
mála um að nota orðin í tiltekinni
merkingu til að geta skilið hvert
annað og sama gildir þá um sið-
ferðilegu eiginleikana. Þetta held
ég að sé vafasamari skoðun en
kann að virðast. Siðferði einstakl-
inga spillist oft og iðulega og
stundum á það við um heil sam-
félög, að siðferði þeirra spillist.
En gætum nú að. Sé siðferði á
endanum sammæli, þá getum við
ekki haldið þessu fram; sammælið
er bara annað en það var áður.
Og er ekki eðlilegt að spyqa, hvort
siðferðið verði ekki jafnbreytilegt
og afstætt og tungumálin eru fjöl-
breytileg, ef samlíkingin og þessi
kenning um sammæli eru réttar?
Fi-ekar ætla ég ekki að fjölyrða
um þetta en benda á, að þessi skoð-
un um afstæðið er ekki sú, sem
Páll vill halda fram, því að hann
vill halda í að siðferðið sé ekki
breytilegt, ég veit ekki hvort hann
vill segja algilt. En nóg um það.
Ég sagði í upphafi, að nokkrar
blaðagreinanna hefðu mátt liggja
á milli hluta. í nokkrum þeirra
gerir Páll lítið úr skoðanakönnun-
um og vill halda því fram að al-
menningsálit komi alls ekki fram
í þeim. Hann segir meira að segja
stundum að þær búi til skoðanir.
Nú er ekki því að neita að kannan-
irnar hafa vissar afleiðingar, en
ég held, að menir viti ósköp lítið
um, hveijar þær séu. Mér vitanlega
hafa talsmenn skoðanakannana
aldrei haldið því fram, að almenn-
ingsálit í skilningnum yfirvegaðar
skoðanir komi fram í þeim. Fæst
fólk hefur yfirvegaðar skoðanir á
mörgum hlutum, en það breytir
engu um gildi skoðanakannana.
Þær gefa ósköp einfaldlega til
kynna hveijar skoðanir tiltekinn
hópur manna hefur í tilteknum
málum að svo miklu leyti sem
hægt er að tala um, að hópar hafi
skoðanir. Ég held að skoðanakann-
anirnar hefðu mátt liggja á milli
hluta.
Það er fjöldamargt annað í þess-
ari bók, sem vert hefði verið að
nefna. Það þarf ekki að koma á
óvart, að ég skuli vera ósammála
ýmsu í bókinni. Ég er raunar miklu
oftar ósammála rökunum fýrir
skoðunum en skoðununum sjálf-
um. Fyrir áhugamenn um heim-
speki er hér ýmislegt hnýsilegt.
Skólaskop
Bókmenntir
Sigurður Haukur Guðjónsson
Safnað hafa: Guðjón Ingi
Eiríksson og Jón Sigurðsson.
Myndskreyting: Hjördís Olafs-
dóttir.
Kápuhönnun: Guðjón Ingi
Hauksson.
Prentun: Félagsbókbandið-Bók-
fell hf.
Útgefandi: Almenna bókafélagið.
Mér er sagt, að margir hafi beð-
ið þessarar bókar, vitað að hún var
í gerð. Og hér er hún komin, full
af spaugi um nemendur og kenn-
ara. Það er erfitt að velja ti! slíkrar
bókar, særa ekki eða móðga, því
að flestum lætur betur að hlæja að
öðrum en sjálfum sér. En lífið er
ekki annað en að brosa að því, svona
annað slagið, og hvað er „klór“ á
prófi annað en hálmstrá sem gripið
er í, til þess að þykjast maður,
spaugilegir tilburðir við að hálda
andliti. Klaufaleg spurn, klaufalegt
svar, vart til annars en brosa að.
Ég sé ekki betur en söfnurunum
hafi tekizt vel til, en slíkur dómur
verður þó alltaf persónubundinn,
hver leitar til sinna námsára, léitar
að glettum síns tíma. En stundum
gerast í skóla atburðir, sem þessu
eru ekki háðir, vekja þjóð hlátur
en ekki fámennum hópi. Slík kímni
á erindi á bók. Dæmi: „Svarti dauði
var svo hrikaleg pest, að stundum
fóru 10 lík til grafar og komu að-
eins 5 til baka.“
Stúlka í Borgarnesi sem horfði á
íslandskort hangandi uppi á vegg
lét eftirfarandi setningu frá sér
fara: ;,Það er meira hversu margar
ár á Islandi renna upp í móti.“
Úr ritgerð um „bakteríur":
„Bakteríur eru bráðsmitandi sjúk-
dómur, sem getur valdið dauða...“
Spurning á söguprófi í einum af
barnaskólum Reykjavíkur var svo-
hljóðandi: „Hvað vitið þið um Guð-
brand Þorláksson Hólabiskup?" Eitt
svarið var: „Hann smíðaði Hóla-
stól.“
Menntaskólakennari einn hafði
stundum gaman af að vera nokkuð
tvíræður í orðum og jafnvel klúr.
Nemendur í stúlknabekk einum
voru búnir að fá alveg nóg af slíku
og ákváðu stúlkurnar að næst þeg-
ar kennarinn impraði á slíku, skyldu
þær standa upp sem einn maður
og ganga á dyr.
Næsta morgun kemur kennarinn
inn í stofuna, hress að vanda og
segir: „Jæja, nú er það svart. Það
er orðið mellulaust í París.“ Að
þessum orðum mæltum risu stúlk-
urnar á fætur og gengu í átt til
dyra. Þá hrópar kennarinn: „Nei,
nei. Rólegar stelpur mínar. Það fer
engin flugvél til Parísar fyrr en á
morgun.“
Fyrir mörgum árum kenndi Ör-
lygur Richter, núverandi skólastjóri
Fellaskóla, við Álftamýraskóla.
Einn af samkennurum hans þar var
hagyrðingurinn Örn Snorrason.
Eitt sinn í kaffitíma hafði Örlyg-
ur tekið með sér „Kennslubók í
rúmfræði" inn á kennarastofuna og
lá bókin á borðinu hjá þeim félög-
um. Er hringt var inn þreif Örlygur
bókina með sér og skálmaði inn í
tíma. Er þangað kom lagði hann
bókina fremst á kennaraborðið og
gekk aftur í bekkinn. Fljótléga fór
að heyrast fliss hjá þeim er fremst
sátu. Er Örlygur gekk í áttina til
þeirra tók hann eftir því að áður-
nefnd kennslubók var komin á ferð
um bekkinn. Er hann náði loks
bókinni úr höndum nemenda, sá
hann að á forsíðu hennar hafði
bæst við lesmál með rithendi Arnar
og var það þessi vísa:
Nemendur þess njóta mest
í nætur-vetrar-húmi,
að Örlygur kennir allra best
hvað á að gera í rúmi.
Vissulega mun þessi bók vekja
bros, vekja hlátur, og hafi þeir þökk
er slíkt veita fólki, er paufast í
mesta skammdegi ársins. Gleymið
ekki að lesa formálann, þar sem
lýst er eftir kímnisögum, lesandans,
úr skóla.
Myndir bráðvel gerðar. Prentun
og frágangur allur góður.