Morgunblaðið - 14.11.1991, Blaðsíða 14

14
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 14. NÓVEMBER 1991
IRIKIPLATONS
Bókmenntir
Sigurjón Björnsson
Gorgías. ísl. þýðing eftir Ejólf
Kjalar Emilsson sem einnig ritar
inngang. Hið Islenzka Bók-
menntafélag. Reykjavík 1991,
210 bls. (2. útg. endurskoðuð).
Ríkið. ísl. þýðing eftir Eyjólf
Kjalar Emilsson sem einnig ritar
inngang og skýringar. Bundið
mál í þýðingu Krisljáns Arna-
sonar. Hið íslenzka Bókmennta-
félag. Reykjavík 1991,1. bd. 354
bls., II. bd. 406 bls.
Gríski heimspekingurinn Platón
(427-347 f.Kr.) er stórveldi í ver-
öld heimspekinnar og í vestrænni
hugsun yfirhöfuð. Um það bland-
ast engum hugur. Ómæld eru þau
áhrif sem hann hefur haft á stjórn-
málalega hugsun, trúarlega,^ heim-
spekilega og miklu- víðar. íslend-
ingar hafa að sjálfsögðu ekki farið
varhluta af áhrifum hans. Samt
hafa rit hans ekki verið aðgengileg
íslendingum á móðurmálinu nema
að mjög óverulegu leyti og þá eink-
um á síðustu áratugum. A 19. öld-
inni og rétt fram yfir aldamótin
lásu skólapiltar í Lærða skólanum
fáein rita hans á grísku undir leið-
sögn frábærra kennara (Svein-
bjarnar Egilssonar og Steingríms
Thorsteinssonar) og á seinni árum
hefur Platón lítið eitt verið lesinn
í grískunámi í Háskóla íslands.
En svo eru þeir að sjálfsögðu marg-
ir sem talsvert hafa lesið eftir Pla-
tón í þýðingum á nýju málunum.
Á seinni árum hefur lofsverð
viðleitni verið í þá átt að koma
nokkrum ritum Platóns í íslenskan
búning. Samdrykkjan í þýðingu
Steingríms Thorsteinssonar og út-
gáfu Jóns Gíslasonar var gefin út
af Menningarsjóði 1959. Málsvörn
Sókratesar, Krítón og Fædon kom
út hjá Hinu íslenzka Bókmenntafé-
lagi 1973 (2. útg. 1983, 3. útg.
1990) undir heitinu Síðustu dagar
Sókratesar. Sú bók var upphaf-
lega að hluta til þýdd af Sigurði
Nordal og gefin út fyrr, en nú
endurskoðuð af Þorsteini Gylfasyni
sem auk þess bætti við þýðiriguna.
Gorgías kom út hjá sama útgef-
anda í þýðingu Eyjólfs Kjalars
Eimilssonar og inngangi eftir hann
1977 og nú aftur í haust í endur-
skoðaðri þýðingu. Menón í skóla-
þýðingu Sveinbjarnar Egilssonar
með inngangi og skýringum Ey-
jólfs Kjalars Emilssonar og Gunn-
ars Harðarsonar kom einnig út hjá
HÍB 1985 og nú síðast Ríkið í
þýðingu Ejólfs Kjalars og með inn-
gangi og skýringum eftir hann:
Þessi síðustu íjögur rit eru öll í
ritröðinni Lærdómsrit Bókmennta-
félagsins sem Þorsteinn Gylfason
hefur lengstaf stýrt einn en á síð-
ustu árum ásamt Þorsteini Hilm-
arssyni. Þá hefur Arnór Hannibals-
son þýtt Þeætetus úr ensku og
þýsku og gefið út sjálfur að því
er virðist.
Ritverk Platóns eru mikil að
vöxtum. í grísku Oxfordútgáfunni
er heildarritsafn hans um hálft
þriðja þúsund blaðsíður. Lætur
nærri að um fímmtungur þess sé
kominn á íslensku. Vegur Ríkið
þar þyngst. Megnið af ritsmíðum
Platóns eru stutt verk frá 15-20
bls. til rúmlega 100 bls. Tvö verk
skera sig úr hvað lengd varðar,
Ríkið og Lögin, sem hvort um sig
losa 400 bls. í frumtexta.
Gorgías er merkilegt verk,
„... einhver glæsilegasta samræða
Platóns”, segir í inngangi. „Ef
hægt er að segja um eitthvert eitt
verk að það gefi heildarmynd af
siðfræði Platóns, þá er það Gorgías
... Vart er þörf að benda lesendum
Gorgíasar á hversu margt í bók-
inni á eins við um nútímann og
samtíma Sókratesar og Platóns.
Þegar hefur verið minnst á mælsk-
ulistina og þá ádrepu sem lýðræðið
fær hjá Platóni [framar í inn-
gangi]. Eins má nefna spurningar
um eðli og tilgang refsinga, hlut-
verk stjórnmálamanna og gervi-
vísindi. A'llt eru þetta hlutir sem
skipta máli fyrir fólk á tuttugustu
öld. Það er freistandi að líta á sam-
ræðuna sem samtímaverk. Oft
þarf ekki annað en breyta orðalagi
lítillega, og Gorgías lítur út eins
og ádeila á nútíma þjóðfélag. Til
gamans má benda lesendum á að
setja orðið „áróðurstækni” í stað
orðsins „mælskulist”. Þetta segir
í inngangi þýðanda og hefur sá sem
þetta ritar litlu við að bæta. Þetta
litla rit lætur engan hugsandi
mann ósnortinn og þyrfti því að
vera i margra höndum.
Eins og áður segir var Gorgías
upphaflega þýddur á íslensku fyrir
14 árum af Eyjólfi Kjalari. Mun
það hafa verið fyrsta glíma hans
við að klæða Platón íslenskum
búningi. Þó að Eyjólfur væri þá
kornungur maður þótti þessi frum-
raun hans takast ágæta vel. Engu
að síður hefur hann nú viljað end-
urskoða þýðinguna og bæta hana
á stöku stað. Sjálfsagt hefur hann
notið góðs af því að Gorgías hefur
stundum verið lesinn í Háskóia
Isiands á þessu tímabili og menn
hafa skotið að honum ábendingum.
Ríkið er eins og áður hefur
komið fram annað af tveimur stór-
verkum Platóns. íslenska þýðingin
er í tveimur bindum, alls 760 bls.
Ég gef nú þýðanda orðið en
hann segir í upphafi inngangs: „...
Ríki Platons er heimsveldi út af
fyrir sig í vestrænum hugmynda-
heimi. Hafa má til marks um þetta
að á hveiju ári birtast margar
lærðar greinar sem fjalla gagngert
um einstaka þætti þess, heilar
bækur helgaðar því skipta tugum
og fleiri rit en nokkurri tölu verður
á komið í ólíkustu greinum vitna
til þess. En veldi Ríkisins byggist
ekki síður á því að margar hug-
myndir þess lifa orðið sjálfstæðu
lífi. Fyrirmyndarríki reist á heim-
spekilegum forsendum, líking sam-
félags og mannssálar, mannlífið
séð sem líf fanga í helli er halda
að skuggamyndir séu raunveru-
leiki; allt eru þetta dæmi um slíkar
hugmyndir.
Ríki Platons er fyrst og ef til
vill mest allra heimspekirita sem
leitast við að taka mannlegt samfé-
lag lieimspekilegum tökum, reisa
ríki á heimspekilegum grunni.”
Fúslega skal það viðurkennt að
undirrituðum féllust bókstaflega
hendur ° þegar hann fékk þetta
mikla og fræga rit til umsagnar.
Hvað er hægt að gera annað en
þakka fyrir sig, njóta lestursins
og viðurkenna með gleði að með
þessari þýðingu hefur mikil bók-
menntaviðburður gerst?
Það er hreint ekki svo lítilvægt
að eiga þess nú kost að lesa á
hreinni og auðskilinni íslensku um
þessar miklu hugmyndir: frum-
myndakenninguna ásamt hinni
Eyjólfur Kjalar Emilsson
frægu hellislíkingu, drög að sálar-
fræði, umdeildu viðhorfi Platóns
til skáldskapar, skilningi hans á
eðliseigindum og hlutverki kvenna
og síðast en ekki síst fyrirmyndar-
ríki hans byggðu á réttlæti og
stjóm hinna hæfustu. Hugurinn
hlýtur að flögra víða undir þessum
lestri. Stundum er maður hjartan-
lega sammála og innilega hrifinn,
í önnur skipti er maður ósammála.
Fyrir kemur að maður kippist
ónotalega við og spyr: Var það þá
frá Platón sem þeir fengu þessar
hugmyndir? Vera má það. En hafa
þá ekki flestir merkir hugmynda-
smiðir mátt sæta því hlutskipti að
vera mistnotaðir af þeim sem
óvöndugir eru? En sé maður stund-
um ósammála Platóni þakkar mað-
ur sínum sæla fyrir að hafa ekki
verið staddur í Piræus og þurft að
veija málstað sinn gegn Sókratesi!!!
Þýðing Eyjólfs Kjalars hlýtur
að teljast mikið afrek. í þau föt
hefðu fáir farið. Eyjólfur er lærður
og fær heimspekingur og bersýni-
lega þaulkunnugur kenningum
Platóns. Hann er góður grískumað-
ur og eins og áður getur hefur
hann fengist við þýðingar úr grísku
í hálfan annan áratug.
Vissulega hlýtur maður að gera
miklar kröfur til Platónsþýðanda.
Illa eða hroðvirknislega þýddur
Platón er verri en ekki. Platón var
ekki einungis mikill heimspekingur
heldur og frábær ritsnillingur. Grí-
skan, þetta undursamlega tungu-
mál, lék honum svo á tungu að
einstak er. Samdrykkjan er lík-
lega mesta listasmíð hans. Það er
því ekki heiglum hent að þýða Pla-
tón svo að vel fari á þegar bæði
þarf að viðhafa fræðilega ná-
kvæmni og varðveita eitthvað af
stílfegurð Platóns. Lítið get ég
sagt beinlínis um hvernig þýðanda
hefur tekist til við fyrra atriðið.
Til þess þyrfti samanburð sem
ekki er á mínu færi. Hins vegar
hef ég lesið Gorgíasarþýðinguna
ásamt frumtéxta og veit að hún
er nákvæm og vönduð. Þess vegna
trúi ég því að þýðingin á Ríkinu
sé síst lakari. Skýringar þýðanda
neðanmáls sýna raunar að hann
hefur gert sér far um mikla ná-
kvæmni. Margar skýringanna eru
hinar gagnlegustu og ættu að færa
lesanda heim sanninn um hversu
nauðsynlegt er að þýða texta af
þessu tagi úr frummálinu.
Það er ekki hægt að ætlast til
þess að neinn nái stílsnilli Platóns
og leik hans með hugtök og orða-
sambönd. En Eyjólfur Kjalar hefur
að minni hyggju skilað góðu verki.
íslenska hans er hrein, látlaus og
ber þann blæ heiðríkju og virðu-
leika sem vel sæmir Platóni.
Ekki skal látið hjá líða að geta
þess að inngangur Eyjólfs Kjalars
að Ríkinu (68 bls.) er einstaklega
vandaður, vel saminn og einkar
gagnlegur lesanda. Er því að hon-
um mikill fengur. Raunar má
minna á að öllum framangreindum
ritum Platóns sem gefin hafa verið
út af Menningarsjóði og Hinu ís-
lenzka Bókmenntafélagi fylgja
inngangar. Er því mikinn fróðleik
að finna um Platón og verk hans
þegar öllu er til skila haldið.
Vissulega er ástæða til að fagna
því að við skulum nú hafa eignast
góðan og mikilvirkan Platónsþýð-
anda. Er nú óskandi að framhald
verði á þýðingum hans, því að af
nógu er að taka.
Riti'öðin Lærdómsrit Bókmennt-
afélagsins telur nú orðið um þijá-
tíu bækur. Stórmerkt ritsafn er
það með vissu og eiga allir að-
standendur þess þakkir skildar.
Sérstaklega er ánægjulegt til þess
að vita að svo virðist sem nú hafi
færst nýtt líf í útgáfuna.
í lokin vil ég nefna að brot
Lærdómsritanna er einkar hand-
hægt og þægilegt til notkunar. Það
er gott að geta stungið lítilli bók
í vasann og gripið til hennar nán-
ast hvar sem er. Platón er góðui'
félagi á ferðum eða við aðrar að-
stæður þar sem menn geta ekki
burðast með stóra doðranta.
Hljóma skal landslag
Bókmenntir
Skafti Þ. Halldórsson
Friðrik Guðni Þórleifsson: Kór
stundaglasanna. Ljóð. Hörpuút-
gáfan 1991.
Það er mikil tónlist í ljóðabók
Friðriks Guðna Þórleifssonar sem
hann nefnir Kór stundaglasanna.
Stefin eru draumkennd, mestan-
part fengin úr íslenskri náttúru,
ýmist fínleg eða stórbrotin, hagan-
lega fléttuð saman þegar best læt-
ur, stundum ómstríð og myrk en
í annan tíma tær og lagræn. Ljóð-
in eru hituð í afli íslenskrar Ijóð-
hefðar, stundum eru stefin fengin
úr nútíma en einnig úr danskvæð-
um, þulum eða jafnvel dróttkvæð-
um og eddukvæðum. Orðfærið er
hamrað úr þessum efnivið, oft tor-
rænt og rammt en stundum ljósara
og nútímalegra.
Bókin er á sinn hátt eins og
stórt kórverk í byggingu með for-
leik, nokkra sjálfstæða þætti og
lokaþátt J>ar sem stefin eru bundin
saman. I fyrsta hluta bókarinnar
eru nokkur ljóð í danskvæða- og
þulustíl. Þá taka við fimm ljóða-
flokkar um ólík efni, Yfirlýsingar,
Veður í grasi, Síðasta martröð
Grettis, Síðasta heimför Flosa og
Síðasta ræða Snorra. í lokaþættin-
um eru síðan ýmis Ijóð sem undir-
strika meginstefin.. ■ • i ■
{ Meginviðfangsefni bókarinnar
eru náttúran, lífsbaráttan og sam-
band manns við náttúru. Greint
er frá þeim álögum sem náttúran
og við erum bundin í. Þau eru
okkur, skammsýnum mönnum,
hulin, en kór stundaglasanna nær-
ir hlustir okkar af „bitrum andg-
usti” (bls. 5) og vekur okkur grun
um vá. Friðrik dregur upp náttúru-
myndir þar sem samræmis gætir
í náttúrunni, jafnvel þótt eyðingar-
öfl náttúrunnar og jurtir takast á.
En þetta samræmi er í liðinni tíð.
í kvæðinu Grunur um liðna tíð er
þessum sannindum gerð skil á
myndrænan hátt:
Það er ekki langt
síðan dauð lá
lék tennis með sólknött
á fjöruborði (bls. 72).
Það eru mennirnir, Abraham og
synir hans, eins og segir í kvæðinu
Samfélagsfræði fyrir lengra
komna, sem raska þessu jafnvægi.
Álögin sem á heiminn eru lögð eru
ekki síst fólgin í græðgi þeira er
þeir ryðja sér braut, draga sér fé,
beisla straumana, ganga á skóg-
ana og tendra eldinn mikla. Skáld-
inu er mikið niðri fyrir ogþað send-
ir viðvaranir í allar áttir. í Viðskipt-
afræði fyrir langt að komna spyr
það hvort menn sjá ekki
hvers þeir eru að krefja okkur
hveiju þeir eru að svipta okkur (bls. 10).
Jafnvel örlaganornirnar hafa
Friðrik Guðni Þórleifsson
verið dæmdar úr leik því að auður-
inn skapar auðnina án afskipta
þeirra og þær falla áhrifalausar inn
í myndina:
Verðmæti
skapar leirbrúna
veröld
urðir bleikar
hripar verðandi
til undrunar
skuldum (bls. 21).
Það er hins vegar enginn upp-
gjafartónn í ljóðum Friðriks. Hann
vill að vesaldómi sé kastað, að við
gerum .jhvern þann-leiðitaman/ er
brýtur hljóminn”, (bls. 20) og „ber-
um dagsljós/ í ennisböndum” (bls.
24).
Ljóðmál Friðriks Guðna er safa-
mikið og myndríkt. Hann Ieitar
mjög á mið fornyrða og fornra
kenninga er notar hvort tveggja á
nýstárlegan hátt. Kvæði hans eru
mörg draumkennd og hann lætur
gjarnan hljóm og myndir ráða ferð-
inni fremur en merkingu. Þetta á
ekki síst við um þá ómstríðu og
torræðu ljóðaflokka sem ætla
mætti vegna heitis að byggðu fyrst
og fremst á sögulegum vísunum,
Síðasta martröð Grettis, Síðasta
utanför Flosa og Síðasta ræða
Snorra.
Það er eitt sterkasta einkenni á
skáldskap Friðriks í þessari bók
hversu mikla ánægju hann hefur
af leik orða og hugmynda. Oft
verður leikurinn með þeim ósköp-
um að kvæðin birtast lesanda i
fyrstu sem ókleifur hamar:
Hlerað hef ég vaðmál
við gjálfur stríðöldu
yfir sálmar úfinn
lýsir bókviti
spenntum misgjörðum
■ TAFLFÉLA GIÐ Hellir og
Skákfélag Hafnarfjarðar standa
fyrir opnu móti í atskák (umhugs-
unartími hálf klukkustund á kepp-
anda) dagana 15.-16. nóvember.
Mótið hefst föstudaginn 15. kl. 20
og verður fram haldið daginn eftir
klukkan 14. Tefldar verða 7 um-
ferðir. Fyrstu verðlaun eru 20.000
krónur, önnur 12.000 og þriðju
•8.000 krónur. Þátttökugjald er 800
kr. fyrir félagsmenn Hellis og Skák-
vex kveðanda
öðrumegin (bls. 62).
Kvæði á borð við þetta — og
þau eru ófá — verður varla full-
skýrt en ýmislegt fær dýpri merk-
ingu ef samsettu orðin í því eru
slitin í sundur: Hlerað hef ég (vað-
)mál/ við gjálfur (stríð)öldu/ yfir
(sál)mar úfínn/ lýsir (bók)viti/
spenntum (mis)gjörðum/ vex
(kveð)anda/ (öðru)megin.
Stundum eru ljóðmyndir skálds-
ins svo tærar, einfaldar og nútíma-
legar að með ólíkindum er að sama
skáld yrki. í Grun um tíð í aðsigi
segir svo:
Dimmt er í heiminum Drottinn minn
peran er sprungin
í útiljósinu
og élin farin að færa sig
upp á skaftið (bls. 72).
Kór stundaglasanna er metn-
aðafullt verk. Með því fetar höf-
undur nýja stigu í eigin skáldskap.
Það er að sönnu torrætt á köflum
og ekki átakalaust að lesa það en
mér býður f grun að í því sé líf-
seig tónlist.
félags Halnarfjarðar, 1.200 kr. fyr-
ir aðra. Mótið fer fram í húsnæði
Skákfélags Hafnarfjarðar, Tóm-
stundaheimilinu, á horni Suðurgötu
og Lækjargötu (bak við Hafnai'-
fjarðarkirkju). Nú þegar hafa 20
manns skráð sig en nóg er að
mæta á mótsstað og eru skákmenn
eldri en tuttugu ára boðnir sérstak-
lega velkomnir.
(Fréttatilkynning)
___________________________Lil