Morgunblaðið - 28.05.1992, Blaðsíða 13

MQRGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 28. MAÍ 1992
‘aÆT IAM aUIÍIAai-H-WM-T GKyU'OVtUOIIOM—-

Hélgi ftálfdanarson;
Nöfn og önnur orð úr grísku
í vor-hefti Skírnis, sem dreift
er þessa dagana, ritar Sigurður
A. Magnússon stutta en skilmerki-
lega grein, Um íslenskan ríthátt
grískra orða. Þar fínnur hann að
því, að margir riti í eða th þar sem
eðlilegra sé að hafa þ samkvæmt
grískum framburði. Um þetta seg-
ir hann m.a.: „íslendingar velflest-
ir kunna ekki að stafa grísk orð á
íslensku.“ Sem dæmi nefnir hann,
að oft sé skrifað tema í stað þema
og þá borið fram í samræmi við
það. Eins sé skrifað katólskur í
stað kaþólskur, og fleira slíkt nefn-
ir hann og kallar ósið. Þá þykir
Sigurði miður, „að menn þijóskast
enn margir hverjir við“ og rita
Aískýlos en ekki Eskýlos. Og hann
nefnir fleiri dæmi þess, að menn
riti tvíhljóða þar sem hann telur
eðlilegra að hafa einhljóða. Allt
þetta segir hann styrkja „þá skoð-
un að íslendingar séu almennt
hörmulega fákunnandi um grískar
menntirí.
Um þau afglöp, sem Sigurður
A. Magnússon fordæmir í grein
sinni, mun án efa enginn jafn-sek-
ur og sá sem hér glamrar á rit-
vél. Eg hef meira að segja gengið
svo langt að láta gylla á kjöl út-
gáfubóka nafnið Æskílos, þar sem
Sigurður vill hafa Eskýlos. Senni-
lega þykir ýmsum hlýða, að ég
geri nokkra grein fyrir slíkri
frekju.
í þessum efnum sæti það raunar
illa á mér að standa uppi í hárinu
á Sigurður A. Magnússyni, sem
er lærður vel í grísku; en í því bless-
aða máli kann ég því miður ekki
par. Enda kemur mér ekki til hug-
ar að halda því fram, að Sigurður
hafí rangt fyrir sér i Skírnis-grein
sinni. Hér er aðeins um það að
ræða, að hann gerir ráð fyrir fram-
burði Ný-Grikkja á þetu, sem ein-
mitt yrði helzt táknaður með þ-i í
íelenzku máli. Og ekki fæ ég betur
séð en það sjónarmið sé að sínu
leyti fullkomlega réttmætt.
Hins vegar hygg ég að þar komi
einnig til greina annað viðhorf,
sem naumast sé heldur ástæða til
að vísa á bug. Flestir munu líta
svo á, að sá ríki þáttur Evrópu-
menningar, sem rekja megi til
Grikkja, verði umfram allt kenndur
við það skeið, sem kallað hefur
verið gullöld Hellena, á fyrsta ár-
þúsundinu fyrir upphaf tímatals
vors. Því mun margur telja eðli-
legt, að ritháttur nafna og annarra
orða, sem þaðan eru runnin, taki
mið af því sem menn þykjast vita
um framburð Grikkja á þeim öld-
um.
Fyrir nokkrum árum hripaði ég
að gefnu tilefni fáeinar línur í blað
(Mbl. 19. 4. ’83), þar sem ég þótt-
ist þurfa að verja rithátt minn á
nafni Æskílosar, en verk hans,
Óresteia, var þá flutt á sviði Þjóð-
leikhússins í þýðingu minni, sem
var samtímis gefin út. Þar sem ég
hlýt nú að grípa til sömu rök-
semda, vitna ég til þeirrar klausu,
en þar segir ásamt öðru:
„Þarna hafa menn annars ekki
verið á einu máli, fjarri því; en
flestir virðast mér hallast að rit-
hættinum Aiskýlos eða Eskýlos,
einkum vegna þess, að á annan
hvorn þann veg hafi ýmsir stafsett
nafn þetta áður.
í rituðu máli íslenzku hefur
nafnið verið stafað á fleiri vegu
en þessa tvo, svo ekki er um neina
hefð að ræða. En nöfn manna og
staða úr forn-grískum bókmennt-
um hafa íslendingar löngum leitazt
við að íslenzka eftir atvikum, þann-
ig að sem bezt fari um þau í voru
máli. Með þeim hætti hafa til orð-
ið grísk-íslenzk tökunöfn eins og
Seifur, Menelás, Deley o.s.fi’v.
Þegar nafn þess skálds, sem hér
um ræðir, kemur fyrir í íslenzku
máli, tel ég eðlilegt að stafsetja
það samkvæmt íslenzkum fram-
burði þess, þ.e. þeim framburði,
sem kemst af með íslenzkt hljóð-
kerfi en fer þó sem næst þeirri
mynd, er helzt má ætla, að nafnið
hafi haft í munni eiganda síns, og
það því fremur, að það er komið
úr máli, sem ritað er með öðru
stafrófí en íslenzkt mál. Hér má
svo að því hnýta, að örugg vitn-
eskja um hljóðgildi grískra letur-
tákna að fornu liggur ekki alltaf
á lausu.
Nú eru það einkum tvö atriði,
sem koma til álita, en þau eru
fyrsti og annar sérhljóður nafns-
ins; sem ég hef ritað með Æ og
/. Astæðan til þess, að ég hafnaði
stafsetningunni Ai, var sú, að mér
þótti hún blátt áfram of annarleg,
enda yrði þar ekki að íslenzkum
hætti borinn fram tvíhljóður. En
stafsetningunni E hafnaði ég ein-
mitt vegna þess að helzt má ætla,
að þarna eigi að vera tvíhljóður.
Og hver svo sem hann hefur verið,
var hann stafsettur með grísku
bókstöfunum alfa og jóta, og
mætti því ætla, að stafurinn Æ
og sá íslenzki tvíhljóður sem hann
táknar, komi þar helzt til greina.
Og þannig ritar t.d. Hallgrímur
Melsteð þetta nafn í Fornaldarsögu
sinni.
Um síðara atriðið, annan sér-
hljóð nafnsins, er það að segja, að
mér virðist út í hött að rita hann
með ý, þegar á annað borð er staf-
sett samkvæmt íslenzkum fram-
burði á fjarlendu nafni. Þarna
gæti ý ekki gegnt öðru hlutverki
en að vísa að ófyrirsynju til hljóðs,
sem er ekki til í málinu, en hefur
fyrir mörgum öldum breytzt í það
hljóð, sem vér táknum með bók-
stafnum /, nema það sama í-hljóð
sé af rökum íslenzkrar málsögu
táknað með ý. Fyrir löngu hafa
menn afrækt að mestu þann hlá-
lega sið að rita grískættuð töku-
orð, þegar svo ber undir, með y
eða ýtil þess eins að minna á tiltek-
ið grískt hljóð með bókstaf sem
táknar annað hljóð á íslenzku.
Enginn ritar framar y eða ý í orð-
um eins og kristall, kirkja, simfón,
pappír eða stíll, svo dæmi séu
nefnd. Þessir bókstafir eiga þang-
að ekkert boðlegt erindi. Og hví
skyldi þá nafnið Æskílos fremur
ritað með y!
Um rök mín fyrir stafsetning-
unni Æskílos má eflaust deila;
enda sé ég, að nær allir, sem
minnzt hafa á Órestesar-þríleikinn
í blöðum að undanförnu, hafna
þeim rithætti. En samskonar rök-
semdir hafa ráðið mestu um mynd
nafna í því verki, svo sem það
hefur verið þýtt og út gefið nú
fyrir skemmstu. Það liggur víst í
hlutarins eðli, að þrátt fyrir allt
yrði föstum og óbilgjörnum reglum
um rithátt naumast við komið á
þeim vettvangi, enda skal játað,
að stöku sinnum hefur einkasmekk
haldizt uppi að blanda sér ögn í
rnálið."
Nokkru síðar þóttist ég þurfa
að taka upp hanzkann fyrir bók-
stafinn t, þegar ég taldi rétt að
rita hann í grískættuðum orðum,
þar sem Sigurður A. Magnússon
kýs fremur að setja þ. Og með því
að ég hallast enn að sömu rök-
semdum vitna ég til greinarstúfs
míns (Mbl. 35. 5. ’89) um það efni;
en þar segir meðal annars:
„í stafrófi eru tveir bókstafir,
sem fáir nota nema íslendingar,
en það eru stafirnir ð og þ. Hljóð-
in sem þeir tákna eru náskyld, en
staða þeirra í málinu er eigi að
síður gjörólík, því þ getur einungis
staðið í upphafi orðs eða orð-
stofns, en þar getur ð aldrei staðið.
Með því að hljóð þau, sem staf-
ir þessir tákna, tíðkast einnig í
öðrum málum, hefur stundum þótt
þjóðráð að stafsetja tökuorð, þar
sem þau koma fyrir, með þessum
séríslenzku bókstöfum. Þar ber á
orðum sem komin eru úr ensku
máli, en voru þangað komin úr
grísku. Þetta eru orð sem rituð eru
með th á ensku, en voru á grísku
rituð með þeim bókstaf sem af
íslendingum hefur verið kallaður
þeta. Samkvæmt því hefur t.d.
enska orðið theme verið þýtt á ís-
lenzku með hvorugkynsorðinu
þema.
Yfirleitt mun þeta, sem frá fornu
hefur staðið í grísku orði, rituð
með th í samsvarandi ensku orði,
sem þá er borið fram með þ-
hljóði. Hins vegar hafa grannar
vorir á Norðurlöndum borið fram
og ritað t fyrir þetu í grískættuðum
orðum í sínum tungumálum. Þó
hafa flestir íslendingar kosið að
fara að dæmi Engilsaxa fremur
en frænda sinna norrænna, ef til
vill vegna þess að þ-ið sem bókstaf-
ur hefur þótt bregða á tökuorð
íslenzkuin svip eitthvað fremur en
t.
Nú hafa grískumenn sagt mér,
að hinn forni gríski bókstafur þeta
hafi alls ekki verið borinn fram
með Jö-hljóði, heldur hafi þar verið
um að ræða áblásið t-hljóð, sem
beinast lægi við að láta t annast
í íslenzkum tökuorðum. Sam-
kvæmt því ætti þema fremur að
vera tema. Að líkindum hefur Jón
Sigurðsson haft þetta gríska hljóð
í huga, þegar hann stafsetti nafnið
Aþena með t-i (Atena). Ef til vill
hefur honum líka þótt A helzt til
óburðugt atkvæði á íslenzku til
þess að á eftir því kæmi þ\ nafnið
hefði þá fremur þurft að vera
Áþena. Hins vegar ritaði Svein-
björn Egilsson þetta nafn Aþena,
hvað sem olli, og þá var ekki að
sökum að spyija; heillandi mál-
þokki Sveinbjarnar í Kviðum Hó-
mers hefur varpað á nafn þetta
slíkum ljóma, að enginn íslending-
ur gæti til þess hugsað að rita það
á annan hátt. Líku máli gegnir um
nokkur fleiri grísk nöfn.“
Um rithátt og framburð orðsins
kaþólskur segir þar:
„Gegn þessum rithætti og fram-
burði mæla þó sterk rök. I fyrsta
lagi er þar að ófyrirsynju sett þ í
stað grískrar þetu\ og í öðru lagi
þyrfti orðið fremur að vera ká-
þólskur til þess að þ gæti komið
fyrir í þvílíkri stöðu. Því er það,
að fleiri en undirritaður skrifa þar
ætíð katólskur.
Hitt er þó enn verra, að þeir sem
játa katólska trú eru einatt kallað-
ir kaþólikkar. Ekki leynir sér út-
lenzkan á bak við þetta tvöfalda
k, sem gerir orðið með afbrigðum
kauðalegt og óvirðulegt, eins og
svo mörg tökuorð sem bera út-
lenzkuna utan á sér. Eðlilegast er,
að katólskir menn séu á íslenzku
nefndir katólar og trú þeirra ka-
tólska.“
Hér var víða nokkuð fast að
orði kveðið um það sem ýmsir
myndu kalla álitamál. Og því ítreka
ég að lokum það sem sagt var í
upphafi, að ég tel' viðhorf Sigurðar
A. Magnússonar á sinn hátt full-
komlega réttmætt, þó að ég haldi
fast við mitt sjónarmið og telji
raunar óþarft að gera þar upp á
milli. í þessu efni held ég að mein-
laust sé, að hver fari sínu fram
enn um sinn, rétt eins og látið er
litlu skipta, hvort menn rita z sam-
kvæmt síðari tíma hefð, eða fylgja
í því efni nýlegum skólareglum,
sem mörgum þykja ófullnægjandi.
Þar held ég engu spilli að hver
haldi sinni sérvizku, þó að viss
festa í stafsetningu sé sannarlega
af hinu góða, enda megin-röksemd
gegn brottfellingu þessa bókstafs
úr íslenzku ritmáli.
Svo vil ég nota tækifærið og
þakka Sigurði A. Magnússyni fyrir
margháttað starf hans að kynn-
ingu grískrar menningar að fornu
og nýju.

BRIMBORG
Notaðir bílar á góðu verði
- Allir skoðaðir 1992 og góð greiðslukjör í boði -
Bíll vikunnar:
Chevrolet Monarc. 5 gíra.
Ekinn 18.000 km. Mjög góður
á frábæru verði.
Staðgr. 470.000,- kr.
BÍLAGALLERÍ • FAXAFENI 8 • SÍMI 685870 • Opið mónudaga til föstudaga kl. 9-18 • Laugardaga kl. 10-16
100-300 þús. 1 Kr. 300-500 þús. | Kr. 500-700 þús. | Toyota Carina Sed. SSK 4D árg. ’88 Ek. 62. Tölvunr. 2078 stgr. 725 |Kr. 900-1.100 þús.l
Dai. Charmant 4G 4D árg. ’78. Ek. 89. Tölvunr. 2432. stgr. 50 Volvo 240 GL 4D SSK árg. '82. Ek. 166. Tnr. 2553. stgr. 310 Dai. Charade TX SSK 3D árg. '88 Ek. 25. Tölvunr. 1783 stgr. 530 Dai. Feroza EL-II 4x4 5G 3D árg. ’89 Ek. 53.Tnr. 1661. stgr. 900
Dai. Charade CS 4G 5D árg. '85 Ek. 90. Tölvunr. 2409. stgr. 195 Dai. Charade CS 4G 5D árg. ’87 Ek. 77. Tölvunr. 2465. stgr. 340 Mazda 323 LX SSK 3D árg. ’88 Ek. 52. Tölvunr. 2562. stgr. 530 Volvo 740 GL SSK 4D árg. ’85. Ek. 75. Tölvunr. 2225 stgr. 760 Dai. Feroza EL-II 4x4 5G 3D árg. '89 Ek. 23.Tnr. 2133 stgr. 930
Dai. Charade TS 4G 3D árg. ’86 Ek. 78. Tölvunr. 1344. stgr. 250 Volvo 340 DL 4G 5D árg. '86. Ek. 92. Tölvunr. 2275 stgr.380 Ford Escort Savoy 5G 3D árg. '88 Ek. 30. Tnr. 2017. stgr. 540 Volvo 240 GL SSK. 4D árg. 87 Ek. 37. Tölvunr. 2240 stgr. 780 Volvo 460 GLE 5G 4D árg. ’90 Ek. 94. Tölvunr. 2090. stgr. 950
Dai. Charade TX 4G 3D árg. ’86. Ek. 96. Tnr. 2359. stgr. 270 Volvo 240 GL 5G 4D árg. ’84. Ek. 150. Tölvunr. 1926. stgr. 390 Dai. Charade Turbo 5G 3D árg. ’88. Ek. 68. Tölvunr. 2462. stgr. 550 Subaru 1800 GL Stat. 5G 5D árg. '88 Ek. 78.Tnr.2276. stgr.840 Volvo 740 GLE 5G 4D árg. ’86. Ek. 103 Tölvunr. 1473 stgr. 995
Dai. Charmant LE 5G 4D árg. '86. Ek. 88. Tölvunr. 465. stgr. 280 Dai. Charade CX 5G 5D árg. '88. Ek. 69. Tölvunr. 1948. stgr. 460 Chev. Monza GL 5G 4D árg. ’88. Ek. 18. Tölvunr. 1977. stgr. 590 Dai. Feroza EL-II 4x4 5G 3D árg. ’89. Ek. 49. Tölvunr. 1497 stgr. 890 Volvo 440 Turbo 5G 5D árg. ’89 Ek. 57. Tnr. 2019. stgr. 1.050
Ford Escort SSK 5D árg. 84. Ek. 92. Tölvunr. 2392. stgr. 295 Dai. Charade CX SSK 5D árg. ’88. Ek. 78. Tölvunr. 2081. stgr. 490 Subaru Justy J12 5G 5D árg. '89. Ek. 32. Tölvunr. 2495. stgr. 650 Volvo 240 GL 5G 4D árg. '88 Ek. 61. Tölvunr. 1989. stgr. 900 Volvo 740 GLE SSK 4D árg. ’87. Ek. 72. Tnr. 479 stgr. 1.095
SSK = Sjálfskiptur. D = Dyrafjöldi. G = Gírar. St. = Station.
1.100- 2.000 þús.
Volvo 740 GL
SSK 4D árg. '88 Ek. 67.
Tnr. 1027. stgr. 1.190
Dai. Feroza EL/EFi
5G 3D árg. ’91. Ek. 3.
Tnr. 2313 stgr. 1.220
Volvo 460 GLE
SSK 4D árg. ’90 Ek. 11.
Tölvnr. 2086. stgr. 1.240
Volvo 740 GL
SSK 4D árg. ’88 Ek. 43.
Tnr.2124. stgr. 1.250
Dai Rocky EL II
Bensín 5G 3D ár. '90 Ek.
30. Tnr. 2405stgr. 1.250
Volvo 740 GLE
SSK 4D árg. ’88 Ek. 52.
Tnr. 2048 stgr. 1.320