Morgunblaðið - 28.11.1996, Blaðsíða 34

34 FIMMTUDAGUR 28. NÓVEMBER 1996
AÐSEINIDAR GREINAR
MORGUNBLAÐIÐ
Nýtt lífeyris-
kerfi ríkisins
ÞAÐ VORU mikil
tíðindi að fulltrúar rík-
isins og ríkisstarfs-
manna hefðu orðið
sammála um endur-
skipulagningu lífeyris-
mála. Nú var komið
annað hljóð í strokkinn
eftir harðar deilur um
þessi efni fyrir nokkr-
um mánuðum.
Von margra glædd-
ist er þeir heyrðu frétt-
ina að samkomulagið
mundi stuðla að ein-
drægni meðal þjóðar-
innar fremur en sundr-
ungu. Það gat gerst á
þann hátt að nýir
starfsmenn ríkisins gengju í al-
mennan lífeyrissjóð með 10% ið-
gjaldi. Til eru langreyndir og þraut-
reiknaðir sjóðir af því tagi, og
standa vel. Ríkisstarfsmenn mundu
að sjálfsögðu öðlast áhrif í sjóði sem
þeir gengju til liðs við. Þeir gætu
einnig stofnað nýjan sjóð með svip-
uðum reglum og almennir sjóðir.
Lág laun hafa lengi verið einhver
helsta meinsemd í þjóðfélaginu,
ekki síst meðal opinberra starfs-
manna. Föstu launin eru svo lág
Ábyrgö ríkisins getur
átt eftir, segir Jón Erl-
ingur Þorláksson, að
taka á sig grófa mynd.
að fjölskyldur geta ekki lifað af
þeim, en verða að bjarga sér með
mikilli yfirvinnu, þar sem það er
hægt. Þetta kemur niður á börnum,
skólastarfi og heilsufari, svo að eitt-
hvað sé nefnt. Má mikið vera ef
slakur árangur skólanemenda staf-
ar ekki meðfram af þessari ástæðu.
Nei, því er verr, tillögumar vísa
ekki í átt til sátta um lífeyrismál
eða hærri launa.
Þær fela það í sér að stofnuð er
ný deild í Lífeyrissjóði starfsmanna
ríkisins, A-deild, sem nýir starfs-
menn verða aðilar að. í raun er
þetta nýr sjóður, því að fjárhagur
hans er aðskilinn frá afganginum
af sjóðnum. Iðgjald verður 15,5% í
upphafi, 4% frá starfsmanni og
11,5% frá vinnuveitanda. Iðgjald
vinnuveitandans breytist síðan eftir
því sem útreikningur sýnir að þörf
sé á til þess að A-sjóður eigi fyrir
skuldbindingum á hverjum tíma. í
þessu felst að vinnuveitandi (ríkið)
ber ábyrgð á A-sjóði.
Ábyrgð ríkisins getur átt eftir
að taka á sig grófa mynd. Setjum
svo að skuldbinding
sjóðsins og sjóðseign
hafi vaxið upp í 100
milljarða króna og ár-
legt iðgjald sé 4 millj-
arðar. Það getur orðið
eftir 2-3 áratugi, því
að þessi sjóður vex
hratt og verður tröll-
aukinn að stærð. Líf-
eyrisgreiðslur úr hon-
um verða litlar fyrstu
áratugina. Þá gerist
það að meðalævi, sem
reiknað er með við út-
tekt sjóðsins, lengist.
Það getur orðið vegna
þess að meðalævi
landsmanna lengist al-
mennt, en einnig gætu menn kom-
ist að þeirri niðurstöðu að nota verði
reynslu sjóðsins sjálfs um ævilengd
við uppgjör hans í stað þess að
miða við reynslu af þjóðinni allri,
eins og nú er gert. Gerum ráð fyrir
að skuldbindingar sjóðsins aukist
um 10% af þessari orsök, sem vel
kann að verða, því að lífeyrissjóðir
eru viðkvæmir fyrir breytingum
ævilengdar. Þá hækka skuldbind-
ingar hans um 10 milljarða í einu
vetfangi, eða um 2 '/2 ársiðgjald.
Þetta verður ríkið að reiða fram á
einu ári ef farið er eftir orðum frum-
varpsins, því að engin regla er um
að dreifa megi hækkun á fleiri ár.
Stökk í skuldbindingum sjóðsins
geta orðið af fleiri ástæðum en
breytingu ævilengdar. Vextir gegna
lykilhlutverki. Allir útreikningar nú
byggjast á 3,5% vöxtum, sem ekki
er hátt við núverandi aðstæður. En
það er kunnugt að miklar sveiflur
verða á fjármagnsmarkaði. Hrunið
mikla í Bandaríkjunum árið 1929
er ekki eina dæmið. Menn geta átt
eftir að standa frammi fyrir því
einhvern tíma að 3,5% vextir séu
óraunhæfir, en 2% nær lagi. Slík
breyting mundi hafa enn meiri áhrif
á stöðu sjóðsins heldur en ævilengd-
in.
Ríkisábyrgðin bætist ofan á ann-
að þegar borin eru saman kjör í
hinum nýja A-sjóði ríkisins og al-
mennum lífeyrissjóðum. Ríkið hlýt-
ur að verðleggja þann þátt, beint
eða óbeint.
Það er að mínum dómi röng
stefna að ætla sér að fullnægja
ítrustu þörfum fólks fyrir tekjur á
efri árum með skyldutryggingu líf-
eyrisréttinda. Hollara er að treysta
að hluta til á framtak einstakling-
anna sjálfra, hvetja þá til þess að
eignast húsnæði, hlutabréf og aðrar
eignir til að hafa upp á að hlaupa.
Höfundur er tryggingafræðingur.
Jón Erlingur
Þorláksson
Jólaskórnir komnir
4 gerðir af uppreimuðum
síelpuskóm í sL 28-37.
Smáskör
i lilúii liúsi vió Fákafen.
Að gefnu tilefni
SL. MIÐVIKUDAG þ. 21.11. hafði
blaðamaður Helgarpóstsins samband
við undirritaðan og óskaði upplýsinga
um skoðun mína á tóbakssölu hér-
lendis.
Blaðið birti síðan frétt sem byggði
á þessu samtali, en þar sem fyrirsögn
og inngangur fréttarinnar var í engu
samræmi við innihald hennar og mér
gerðar upp skoðanir sem ég kannað-
ist ekki við að hafa, þá eru þessar
línur skrifaðar.
Skipulag tóbaksverzlunar
á Islandi
Hér á landi er tóbakssölu þannig
háttað að smásalan er fijáls þeim sem
selja vilja og verzlunarleyfi hafa, en
innflutningur og dreifing vörunnar
er bundinn einkaleyfi, sem falið er
stofnun í eigu íslenzka ríkisins, þ.e.
Áfengis- og tóbaksverzlun ríkisins
(ÁTVR). í reglugerð um ÁTVR er
tók gildi 1.12. ’95 segir að ÁTVR
skuli sinna innkaupum, innflutningi,
heildsölu og dreifingu á tóbaki, eins
og verið hefur, en hvað verðmyndun-
ina varðar skuli farið að reglum, sem
ijármálaráðuneytið setur.
Stjórn Áfengis- og
tóbaksverzlunar ríkisins
í febrúarmánuði sl. var ÁTVR fyrst
skipuð 3ja manna stjórn og vara-
stjórn, með vísan til fyrrnefndrar
reglugerðar frá 1.12. sl., en áður
hafði forstjóri fyrirtækisins heyrt
beint undir fjármálaráðherra.
Fyrir skipun stjórnarinnar var þess
farið á leit við mig að ég tæki sæti
í henni. Sat ég þá í stjórn Krabba-
meinsfélags Reykjavíkur, en í stjórn
þess félags hef ég verið vel á annan
áratug. Meðal verkefna þess félags
hefur verið að draga úr tóbaksreyk-
ingum, bæði með fræðslu í skólum
landsins, svo og með þátttöku í tób-
aksvörnum, þar sem þeim hefur verið
sinnt.
Vegna starfa minna í stjórn
Krabbameinsfélags Reykjavíkur og
áhuga míns á tóbaksvörnum, tók ég
þá ákvörðun að taka sæti í stjórn
ÁTVR, en baðst jafnframt undan
endurkjöri sem varafor-
maður í stjórn Krabba-
meinsfélagsins. Ástæða
þessarar ákvörðunar var-
ekki síst sú, að þannig
gæti ég áfram unnið að
framgangi tóbaksvama
m.a. með því að nýta
reynslu mína við stefnu-
mörkun fyrirtækisins.
Eftir að stjórnin hóf
störf hafa verið settar
reglur um hvernig staðið
skuli að innkaupum á
tóbaki. Meðan tóbaks-
sala er leyfð og óbreytt
skipulag er á þeirri
verzlun, ber ríkisvaldinu
og þar með stjórn fyrir-
tækisins að gæta þess
að farið sé að lögum og jafnræðis-
reglu gætt hvað innkaup varðar, um
leið og framfylgt er takmarkandi
reglum er hafa áhrif á fjölda tóbaks-
tegunda á markaðnum hér.
Ábyrgð tóbaksverzlunar
Vitað er að tóbaki fylgja alvarlegir
sjúkdómar. Tóbaksreykingar eru
vanabindandi og eitt af heilbrigðis-
vandamálum nútímaþjóðfélags. Þrátt
fyrir aukna þekkingu á óhollustu
þeirri er fylgir tóbaksnotkun, þá hef-
ur það öðlast nokkurn rétt sem
neyzluvara, þótt sá réttur sé nú víða
á hröðu undanhaldi.
Eins og þekkingu okkar er nú hátt-
að er mikil þverstæða fólgin í því að
ríkisvaldið skuli annast allan inn-
flutning og dreifingu tóbaks til verzl-
ana hérlendis um leið og því er ætlað
að vinna að setningu reglugerða er
dragi úr tóbaksneyzlu og styðja al-
mennt við bakið á þeim sem sinna
forvörnum, m.a. til að draga úr þeim
mikla kostnaði sem fylgja erfiðum
og oft banvænurn sjúkdómum er
fylgja neyzlu þess. í reynd er staðan
hérlendis nú sú að ríkisvaldið, sem
samnefnari þjóðarinnar hefur tekið á
sig þá ábyrgð sem innflutningi tóbaks
fylgir og starfar nú sem þjónustuað-
ili við framleiðendur tóbaks og um-
boðsaðila þeirra hvað innflutning og
dreifingu vörunnar
varðar.
Á þeim níu mánuðum
sem ég hef starfað í
stjórn ÁTVR hefur sú
skoðun mín styrkst að
ríkið eigi að hætta inn-
kaupum og heildsölu-
dreifingu tóbaks.
M.a. með tilvísan til
þess sem fyrr er sagt
hefur stjórn ÁTVR lagt
til við fjármálaráðu-
neytið að fyrirtækið
hætti innkaupum, inn-
flutningi og heilsölu-
dreifingu tóbaks. Jafn-
framt er þó ljóst að sam-
hliða afnámi einkaréttar
ríkisvaldsins þarf að
breyta lögum og tryggja nauðsynlega
tekjuöflun ríkisins með tóbaksgjaldi
svo lengi sem þessarar vöru er neytt.
Jafnframt þarf að vinna markvisst
að gerð reglugerða er takmarki enn
frekar fjölda tóbakstegunda á mark-
aðnum, t.d. með reglum um leyfilegt
hámark tjöruinnihalds og nikótín-
magns í tóbaki og draga þannig úr
því heilsutjóni sem neyzlunni fylgir.
Stjórn ÁTVR hefur lagt
til við fjármálaráðuneyt-
ið, segir Þórarinn E.
Sveinsson, að fyrirtæk-
ið hætti innkaupum,
innflutningi og heild-
söludreifingu tóbaks.
Verði þannig að málum staðið, og
ríkisvaldið ekki lengur beggja vegna
borðsins, munu tóbaksvarnir fá byr
undir báða vængi, því ljósara verður
þá en áður, hveijir ábyrgð í reynd
bera á innflutningi og dreifingu tób-
aksvara.
Höfundur er yfirlæknir.
Þórarinn E.
Sveinsson
Lítil ferðasaga
Á SÍÐASTA ári flutti
ég erindi fyrir Islands
hönd í Vadstena í Sví-
þjóð á norrænni fulltrú-
aráðstefnu um for-
gönguröðun í hjúkra-
rannsóknum. Vadest-
ena er fyrir margt
merkilegur staður. Þar
er t.d. Blákyrkan, sem
er stór og mikil kirkja
sem reist var eftir ná-
kvæmri forskrift heil-
agrar Birgittu (Birgis-
dóttur), þeirrar merku
konu. Eitt sinn er ég
var að koma út úr kirkj-
unni sá ég álengdar
eldri mann sem virtist
vera alveg ráðvillltur. Það reyndist
vera rétt og bauðst ég til að ganga
með honum þangað sem hann vildi
fara, því ég þekki nokkuð til Vadst-
ena. Á leiðinni sagði hann mér sögu
sína. Hann er einlægur múslimi frá
íslömsku ríki og hafði verið virtur
maður þar í landi þegar honum hafði
farið að blöskra miskunnarleysið og
grimmdin í meðhöndlun á þeim sem
unnu að því að auka mannúðina í
þjóðfélaginu. Hann hafði vart gert
annað en að tjá þá skoðun sína þeg-
ar hann var fangelsaður. Hann sat
í fangelsi í nokkurn tíma. Það var
ekki farið svo illa með hann en hann
varð vitni af þvílíkum pyndingum og
þvílíkri dýpt mannlegrar þjáningar
að samviska hans leyfði ekki annað
en að hann ynni að mannréttindamál-
um um leið og hann losnaði úr fang-
elsinu.
Hann var þá fangelsaður aftur og
þá fékk hann að reyna á eigin líkama
þvílíka þjáningu hægt er að leggja
á einn mann án þess þó að hann sé
drepinn. En eitthvað innra með
mannverunni deyr. Afleiðingum of-
beldis hefur af sumum
verið lýst sem sálar-
morði, því eitthvað sem
við tengjum við sálina,
t.d. lífsgleði, virðist
hreinlega deyja. Það var
reisn yfir þessum mann-
kynsbróður mínum en
þegar hann sagði mér
sögu sína skein úr aug-
um hans þvílíkur sárs-
auki að ég gat ekki var-
ist því að fá tár í aug-
un. Eftir margra ára
þjáningar hafði Amn-
esty International loks
tekist að fá hann lausan
og hann býr nú ásamt
Ijölskyldu sinni í Sví-
þjóð. Ég spurði hvort hann ynni
áfram að mannréttindamálum en
hann sagðist ekki geta hugsað sér
að leggja það á fjölskyldu sína aftur
Ákveðið hlutfall af sölu
jólakorta íslandsdeildar
Amnesty International
rennur í hjálparsjóð
deildarinnar. Sigríður
Halldórsdóttir hvetur
fólk til að sýna samhug
í verki og kaupa jóla-
kort.
að ganga í gegnum þvílíkar þreng-
ingar. Fjölskylda hans væri búin að
þola nóg. Ég sá hann tilsýndar síðar
sama dag með fjölskyldunni og sá
að hann var að verða afi og skildi
Sigríður
Halldórsdóttir
þá enn betur hvað hann hafði átt
við um að fyrsta skylda hans nú
væri að vernda fjölskyídu sína. Fyrr-
um landsmenn hans, sagði hann,
hefðu útsendara út um allt í þessu
friðsama landi og því tæki hann ekki
neina áhættu. Hann hafði búið um
nokkurt skeið í Svíþjóð en ég var
fyrsta manneskjan sem hann hafði
trúað fyrir sögu sinni, svo varkár var
hann.
Hann lýsti fyrir mér hvemig Am-
nesti hafði fengið, einu sinni til tvisv-
ar á ári, að heimsækja fangelsið þar
sem hann var. Fyrir heimsóknina var
allt tekið í gegn og öll pyndingatól
ljarlægð. Hann sagði þennan blekk-
ingarleik hafa verið svo algjöran að
fólk myndi vart trúa því. Milli þess
virtist ríkja sú meðvitaða stefna að
leita allra leiða til að bijóta niður
allt það göfuga í mannssálinni. Rúss-
neska ljóðskáldið Irina Ratus-
hinskaya hefur lýst slíkri vinnureglu
í stórmerkri bók sinni „Gray is the
colour of hope“ um áralanga veru
sína í sovéskum vinnubúðum. Irina
er í dag um fertugt og var með allra
yngstu samviskuföngum í Sovétríkj-
unum á sínum tíma, en hún var fang-
elsuð fyrir ljóð sín. Irena var líka
látin laus fyrir þrýsting mannrétt-
indasamtaka.
Því rita ég þessa stuttu ferðasögu
að nú er einmitt að hefjast sala á
jólakortum frá Amenesty Internat-
ional, sem er ein af aðaltekjulindum
íslandsdeildarinnar. Ákveðið hlutfall
af sölu jólakorta íslandsdeildarinnar
rennur í hjálparsjóð sem nýttur er
til endurhæfingar fómarlamba pynd-
inga og til aðstoðar við aðstandendur
„horfinn" og aðra þá sem sæta gróf-
um mannréttindabrotum. Það eru
margar Irinur og NN enn í fangelsi
fyrir það eitt að mótmæla harðræði
og vinna að virðingu fyrir lífi, frelsi
og mannhelgi. Styðjum þau í vekri.
Höfundur er forstöðumnður heil-
brigðisdeildar Háskólans á
Akureyri.