Morgunblaðið - 01.12.1998, Side 18

18 ÞRIÐJUDAGUR 1. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
•Ojasgow
ÍRLAND 'sSlafietd
LONÐON
KJARNORKUIBNADUR í BRETLANDI - ÁHRIF Á NORÐURLÖND
Dounreay stöðin
líður undi
Lokun Dounreay hefur
lítil áhrif á magn geisla-
virkra efna í hafinu
Kjarnorkuendurvinnslustööin við Dounreay í
Noröur-Skotlandi hefur veriö mjög umdeild og
harkalega gagnrýnd fyrir ónógt öryggi og losun
geislavirkra efna í hafiö og andrúmsloftið. Fyrr
á þessu ári tilkynntu bresk stjórnvöld aö starf-
semi hennar yröi hætt - viö mikinn fögnuö
náttúruverndarsinna og þeirra sem eiga hags-
muna aö gæta í Norður-Atlantshafi. Ragna
Sara Jónsdóttir komst aö því aö þrátt fyrir aö
stööinni verði lokað mun þaö ekki breyta miklu
um þaö magn sem Bretar losa árlega af geisla-
virkum efnum í hafiö.
■j ^■jarnorkuendurvinnslu-
stöðin við Dounreay í
^^^^Norður-Skotlandi hóf
H l^starfsemi fyrir tæpum
fjórum áratugum. Upphaflega
var bæði framleitt rafmagn og
stunduð endurvinnsla í Dounr-
eay, en þar hefur ekki verið fram-
leitt rafmagn síðan 1994 þegar
slökkt var á síðasta kjamaofni
stöðvarinnar, en þeir era fjórir.
I júní sl. var tilkynnt að starf-
semi endurvinnslustöðvarinnar í
Dounreay yrði hætt, þar sem
engar efnahagslegar forsendur
væru fyrir því að halda starfsemi
hennar áfram. Tony Blair, for-
sætisráðherra Bretlands lagði
áherslu á, þegar hann tilkynnti
um lokun stöðvarinnar, að það
væri ekki vegna efasemda um ör-
yggi hennar, en það hefur verið
harðlega gagnrýnt undanfarin ár.
Eftir lokun Dounreay verður
Sellafield eina endurvinnslustöð-
in sem Bretar starfrækja.
Ríkisstjórnir Norðurlanda og
ýmis náttúravemdarsamtök
fögnuðu ákvörðun breskra
stjómvalda, en lengi höfðu verið
uppi efasemdir um öryggi stöðv-
arinnar og var starfsemi hennar
ákaft mótmælt. Árið 1994 sam-
þykktu Norðurlöndin til dæmis
að beita sér sameiginlega gegn
aukinni starfsemi í Dounreay og
mikil mótmæli urðu einnig í byrj-
un árs 1997 þegar tvöfalda átti
losun á plútóníum-241 í hafið og
fjórfalda losun þess út í andrúms-
loftið.
Segja má að mótmælin hafi náð
hámarki í apríl sl. þegar upp
komst um leynilegan samning
sem bresk stjórnvöld höfðu gert
við Bandaríkjamenn um að taka
við 5 kg af auðguðu úrani frá Ge-
orgíu til endurvinnslu í Dounr-
eay. Upp komst um fyrirætlan-
imar þegar The New York Times
sagði frá þeim skömmu áður en
flytja átti efnið til Dounreay.
Ekki stóð á viðbrögðum um-
heimsins. Halldór Ásgrímsson ut-
anríkisráðherra kallaði til dæmis
sendiherra Bretlands og Banda-
ríkjanna á sinn fund til að mót-
mæla flutningum úransins. Sagði
hann að íslenska ríkisstjórnin
teldi að öll sú starfsemi sem los-
aði geislavirkan úrgang í hafið,
skaðaði ásýnd þeiira afurða sem
koma úr hafínu og ríkisstjórnin
liti þetta mjög alvarlegum aug-
um.
Öryggismál í Dounrey-stöðinni
voru harkalega gagnrýnd í
skýrslu sem sérfræðingar heil-
brigðisyfii’valda og skosku um-
hverfisvemdarstofnunarinnar
skiluðu frá sér í september sl. að
lokinni þriggja mánaða rannsókn.
I skýrslunni era bornar fram 143
ráðleggingar um úrbætur og eig-
endur stöðvarinnar eru hvattir til
að leggja „verulegan tíma og fé“ í
að bæta öryggi hennar. I skýrsl-
unni segir að ekki sé talið að
stórskostleg hætta sé yfirvofandi,
en að „hlutar stöðvarinnar hafí
verið reknir án skýrrar vitneskju
um hvað gæti farið úrskeiðis."
Dounreay losar mun
minna en Sellafield
Þótt Dounreay-stöðin sé mun
nær íslandi og fiskimiðum þess
en Sellafield-stöðin í norðanverðu
Englandi, tekur það efnin sem
losuð eru frá stöðvunum svipaðan
tíma að berast hingað. Haf-
straumarnir gera það að verkum
að efnin berast upp með vestur-
strönd Englands og Skotlands,
þaðan austur með norðurströnd
Skotlands, suður með austur-
ströndinni og þaðan inn í Norður-
sjó í átt til Danmerkur og Nor-
egs. Þremur til íjóram árum eftir
að þau eru losuð frá Sellafield og
tveimur til þremur áram eftir að
þau era losuð frá Dounreay ber-
ast þau norður með ströndum
Noregs, og upp að Svalbarða. Sex
til átta árum eftir losun berast
þau suður með austurströnd
Grænlands og til íslands. Það
tekur efnin því sjö til níu ár að
berast á hafsvæðin fyrir norðan
ísland og hefur styrkur þeirra
minnkað þúsundfalt á leiðinni.
Umfang Dounreay stöðvarinn-
ar er mun minna en umfang end-
urvinnslustöðvarinnar í Sellafi-
eld. Að sögn dr. George Hunter,
deildarstjóra í skosku umhverfís-
málastofnuninni, er magn geisla-
virks úrgangs sem losað er í hafið
frá Dounreay hverfandi miðað við
það magn sem losað er frá
Sellafield. Hann segir að þar af
leiðandi muni magn þeirra efna
sem endurunnin eru í Bretlandi
og losuð eru í hafið ekki minnka
Vandamál sem
lausna er leitað við
EITT af þeim vandamálum sem
framleiðendur kjarnorku og end-
urvinnslu geislavirkra efna standa
frammi fyrir er hvað þeir eigi að
gera við hágeislavirk úrgangsefni.
Kjarnorkuframleiðendur í heimin-
um hafa gripið til ólíkra aðferða,
og sumar þjóðir hafa frestað
vandamálinu með bráðabirgða-
geymslum á meðan þær þróa betri
geymsluaðferðir.
Við endurvinnslu á brennsluefni
kjarnaofnanna fellur til misgeisla-
virkur úrgangur sem komið er
fyrir á ólíkan hátt, eftir því hversu
geislavirkur hann er. I Sellafield
eru þijár aðferðir notaðar við að
geyma geislavirkan úrgang. Lág-
geislavirkur úrgangur er settur í
gám, sem síðan er fylltur með
steypu til að minnka geislunina.
Gámunum er komið fyrir á af-
mörkuðu niðurgröfnu svæði með
steyptum botni og veggjum. Þegar
rýmið verður fullt mun verða
steypt yfir það.
Fram til ársins 1994 var úr-
gangurinn grafinn í jörðu, án
steypueinangrunar. Geislavirkni
gat þá borist með regnvatni frá
svæðinu og var ákveðið svæði í
kringum það vaktað, en þar var
búpeningur á beit sem geislavirk
efni gátu borist í. Mjóikin úr kún-
um var mæld og eins kjötið sem
fékkst af þeim. Að sögn Toms Bra-
dfords, yfirmanns geymslustöðva
Sellafield, mældist ekki geisla-
virkni í búpeningnum. Hann segir
að nú hafi þessu fyrirkomulagi
verið breytt og allt vatn sem kem-
ur frá svæðinu sé mælt auk þess
sem búpeningur hafi hvergi að-
gang að vatni sem geti verið
geislavirkt.
Rússar sökktu úrgangi
á hafsbotn
Miðlungsgeislavirkur úrgangur
er settur í stáltunnur, sem steypt
er ofaní, og hann geymdur undir
þykku lagi af steinsteypu í sér-
hönnuðum geymum inni á Sella-
field-svæðinu. Hágeislavirkur úr-
gangur er glerjaður, settur í tunn-
ur og einnig geymdur í sérhönn-
uðum geymum, inni á Sellafield-
svæðinu. Þetta á þó aðeins við um
hágeislavirkan úrgang sem fellur
til vegna endurvinnslu brennslu-
efnis úr breskuni kjarnaofnum.
Aðrar þjóðir sem láta endurvinna
brennsluefni í Sellafield eru skuld-
bundnar til að taka við hágeisla-
virka úrganginum og koma honum
fyrir í sínu landi. Lönd eins og
Japan, Þýskaland, Sviss, Kanada,
Svíþjóð, Italía, Belgía og Holland
eru viðskiptavinir endurvinnslu-
stöðvarinnar í Sellafield og taka
því við endurunnu eldsneyti, auk
hágeislavirks úrgangs.
Þjóðir heims sem framleiða
kjarnorku hafa þróað ólíkar að-
ferðir við að koma geislavirkum
úrgangi fyrir á endanlegum
geymslustað, þar sem hann verður
líklega til eilífðarnóns. Á síðasta
áratug vörpuðu Rússar geislavirk-
um efnum í hafið við Novaja
Zemlja þar á meðal nokkrum
kjarnaofnum úr kafbátum sem
teknir voru úr notkun. Af hafs-
botni leka efnin hægt úr umbúðun-
um og út í hafið. Rússar hafa
einnig útbúið neðanjarðargeyma,
djúpt í jörðu, þar sem þeir koma
geislavirkum úrgangi fyrir.
Bretar hafa ekki fundið endan-
lega Iausn á því hvernig þeir ætla
að koma hágeislavirkum úrgangi
fyrir, en fram fer viðamikið rann-
sóknarstarf til að finna lausn á
málinu. Líklegt þykir að þeir muni
grafa það í jörð eins og Rússar en
ekki hafa fengist neinar staðfestar
fregnir um hvað þeir ætlast fyrir.
Dr. George Hunter, deildarsljóri í
skosku umhverfismálastofnuninni,
segir aðspurður að ekki sé komið í
ljós hvar geislavirk efni verði
geymd neðanjarðar, komi til þess.
„Það gæti verið við Dounreay, það
gæti verið við Sellafield, það Iigg-
ur ekkert ljdst fyrir í þeim efn-
um,“ segir Hunter.
Morgunblaðið/RSJ
LÁGGEISLAVIRKUR úrgangur
frá Sellafield er settur í gáma,
sem fylltir eru meó steypu og
þeim komið fyrir á afmörkuóu
niðurgröfnu svæði með steypt-
um botni og veggjum.
umtalsvert, þegar Dounreay
verði lokað, jafnvel þótt Sellafield
verði eina endurvinnslustöð
geislavirkra efna í Bretlandi.
Hunter bendir hins vegar á að
Dounreay gegni mjög sérhæfðu
hlutverki í endurvinnslu geisla-
virks úrgangs og lokun stöðvar-
innar geti því hugsanlega skapað
vandamál að því leyti. Dounreay
stöðin er sú eina sinnar tegundar
í vestrænum heimi sem endur-
vinnur brennsluefni frá mjög sér-
hæfðum kjarnaofnum sem era í
notkun á nokkram stöðum. Þegar
starfsemi hennar verður lögð nið-
ur hverfur möguleikinn á endur-
vinnslu brennsluefnis frá þessum
kjarnaofnum og því felst vanda-
málið í að finna út hver eigi að
endurvinna þessi efni, eða hvort
koma verði þeim fyrir í geymsl-
um og fresta vandanum.
Erfitt að hreinsa stöðina
eftir að starfsemin hættir
Annað vandamál við að loka
stöðinni að sögn Hunter, er
hreinsun svæðisins, en stöðin er
það gömul að hún var ekki byggð
með slíkt hreinsunarferli í huga,
eins og nú er gert þegar bygging-
ar sem geyma geislavirkan úr-
gang era reistar. Umtalsverð
geislavirkni hefur mælst í um-
hverfi Dounreay bæði á landi og í
sjónum, á svæði sem er líklega
um 2 km2. Hunter segir að verið
sé að vinna að því að hreinsa
svæðið en veiðibann hefur verið í
gildi á litlu svæði umhverfis stöð-
ina. Hunter segir að Dounreay
stöðin hafi ekki skaðað skoskan
sjávarútveg hingað til, þótt veiði-
bannið við svæðið hafí vissulega
áhrif.
1.600 manns vinna í Dounreay,
en þar sem talið er að það muni
taka tugi ára að binda enda á
starfsemi stöðvarinnar og hreinsa
svæðið er atvinna fólksins ekki
talin í hættu. Bresk stjórnvöld
áætla að endurvinnslu í stöðinni
ljúki fyrir árið 2006, þegar lokið
hefur verið að endurvinna elds-
neyti stöðvarinnar sjálfrar, úran-
ið frá Georgíu og staðið hefur
verið við alla núgildandi samn-
inga. Hunter segir að ekki sé
hægt að fullyrða að svo stöddu
um hvort þessi áætlun nái að
ganga eftir. Hann segir jafnframt
að helsti vandinn felist í því að
hreinsa stöðina, svæðið í kringum
hana og gera hana riothæfa til
annars.
MIÐLUNGSGEISLAVIRKUR úrgangur er settur í stáltunnur sem steypt
er ofaní, og hann geymdur undir þykku lagi af steinsteypu í sérhönn-
uðum geymum inni á Sellafield-svæðinu.
Hvar er geislavirkum úrgangi komið fyrir?