Morgunblaðið - 01.12.1998, Blaðsíða 40

40 ÞRIÐJUDAGUR 1. DESEMBER 1998
MORGUNBLAÐIÐ
LISTIR
Sinfónísk kammertónlist
TOMLIST
II u f n a i’ Ii o r g
KAMMERTÓNLEIKAR
TRÍÓ REYKJAVÍKUR
Tríó Reykjavíkur og gestaleikararnir
Ragnhildur Pétursdóttir og Junah
Chung fluttu verk eftir Emil
Thoroddsen, Webern, Schubert og
Brahnis. Sunnudaginn 29. nóveinber.
TRÍÓ Reykjavíkur, sem í eru
félagarnir Guðný Guðmundsdóttir,
Gunnar Kvaran og Peter Máté,
héldu sína þrítugustu og fímmtu
tónleika í Hafnarborg en að þessu
sinni fengu þau til liðs við sig tvo
strengjaleikara, Ragnhildi Péturs-
dóttur og Junah Chung, til að flytja
með sér þrjá eins þáttar strengja-
kvartetta og píanókvintettinn fræga
eftir Brahms.
Tónleikarnir hófust á hægum
þætti eftir Emil Thoroddsen er
hann samdi til minningar um móður
sína. Þessi þáttur er fallega saminn
og þá vaknar sú spuming hvers
vegna Emil samdi ekki meira af
slíkri tónlist. Oft er það svo, að ein-
hvers konar ki-afa eða jafnvel fyiir-
mynd samfélaginu, knýr menn til at-
hafna og um 1939, hefur trúlega ver-
ið fátt til í samfélagi Reykjavíkur,
sem krafði menn til úrlausnar
vaðandi gerð kammertónlistar.
Það er ljóst, bæði af öðrum verk-
um og sönglögum Emils, að hann
hafí burði til fást við alvarlega
tónsmíði og er þessi kvartettþáttur
til vitnis um það. Hann hefði trúlega
yerið vakinn til athafna, ef hann
hefði heyrt hann svo vel fluttan sem
nú. Áhrif samfélagsins era ekki síð-
ur greinileg í næsta viðfangsefni,
sem var hægur þáttur fyrir
strengjakvartett eftir Anton von
Webern (1883-1945). Þátturinn er
síðrómantískur að gerð, frábær tón-
list og í þeim anda er efst var á
baugi 1905. Webern hóf nám hjá
Schönberg, sem á þessum tíma var
hárómantískur, enda er vinnutækn-
in í þessum hæga þætti ekta róm-
antískur Schönberg. Þátturinn var
mjög vel íluttur og auðheyrt að
unga fólkið, Ragnhildur og Junah,
féllu vel við leikmáta Guðnýjar og
Gunnars, sem kom ekki síður vel
fram í þriðja verkefni tónleikanna,
sem var kvartett-þáttur í c-moll (D
703), eftir Franz Peter Schubert
(1797-1828).
Verkið er samið 1820 og þá hafði
Schubert samið sex sinfóníur, megin
hluta píanó- og söngverka sinna og
nærri 50 kammerverk. Kvai'tettinn er
glæsileg tónlist en spumingunni um
það hvers vegna hann samdi ekki
fleiri þætti, verður ekki svarað á ann-
an hátt, en að fá tónskáld hafa staðið
upp frá eins mörgum verkum ófull-
gerðum og Schubert og má vera, að
hann hafí bæði skort þolinmæði, verið
sveimhugi og svo, að á hann leituðu
sífellt nýjar hugmyndir, svo ekki gast
tími til að fullgera þær eldri, enda átti
vel við hann að semja sönglög, er
hann gat gengið frá í hasti.
Lokaverk tónleikanna var Píanók-
vintettinn frægi í f-moll, op. 34, eftir
Johannes Braghms, sem er fimmta
útgefna (1865) kammerverk meist-
arans og er sköpunarsaga þessa
verks lýsandi fyrir þá efasemd, sem
hrjáði Brahms, hann var oft lengi að
gera upp hug sinn og varðandi
píanókvintettinn, þá var hann upp-
haflega saminn sem strengjakvin-
tett, síðan fyrir tvö píanó og þá sem
píanókvintett og hvað snertir alla
gerð verksins, hefði verið ti-úlega
farið vel á því, ef Brahms hefði um-
ritað verkið fyrir sinfóníuhljómsveit,
því svo stórt er það í sniðum og tón-
vefur þess magnaður og í raun sin-
fónískur að gerð.
Til samstarfs við strengjakvar-
tettinn kom Peter Máté og flutning-
ur píanókvintettsins var allur hinn
glæsilegasti og gat oft að heyra í
einstaka tónhendingum sérstaklega,
að gestaleikararnir eru góðir
hljóðfæraleikarar, og að ekki var
þeim kot vísað í samstarfi Guðnýjar,
Gunars og Peters, sem eiga sér
langa sögu sem frábært tónlistar-
flók. I heild voru þetta glæsilegir
tónleikar og sérstaklega í Brahms
en þar drottnaði stór hugsun meist-
arans í samstilltu samspilinu og ekki
síður í túlkun, sem spannaði allt frá
því viðkvæmasta til stórbrotinna
sinfónískra átaka.
Jón Ásgeirsson
Jólasýning
í Galleríi
Fold
ÁRLEG jólasýning verður
opnuð í Galleríi Fold á Rauð-
arárstígnum laugardaginn 5.
desember. Að þessu sinni verð;
ur hún í tveimum hlutum: I
baksalnum verða verk gömlu
meistaranna, en í fremri hluta
gallerísins verður úrval verka
núlifandi listamanna.
Frá 1.-16. desember verður
opið í Galleríi Fold frá kl.
10-18 alla daga nema sunnu-
daga, en þá verður opið frá kl.
13-18. I Iíi'inglunni er opið til
kl. 18.30 mánudaga til fimmtu-
daga og til kl. 19 á föstudögum.
Laugardaginn 12. desember
verður opið til kl. 22. Frá 16.
desember verður svo opið til 22
á hverju kvöldi til jóla, nema á
Þorláksmessu, en þá verður
opið til kl. 23. Á aðfangadag
verður opið frá 9-12. Þetta á
bæði við um Gallerí Fold á
Rauðarárstígnum og í Ki'ingl-
unni.
BÆKUR
Ljóð
MAÐUR OG JÖRÐ
Eftir Gunnar Dal. 101 bls. Bókaútg.
Vöxtur. Prentun: Oddi hf. 1998.
GUNNAR Dal hefur ekki átt
samleið með öðrum skáldum. »Eg
kaus að fara aðra leið«, segh' hann í
upphafi ljóðsins Skáldalaun. Það er
þó vai'la að formið hafí skapað hon-
um þá sérstöðu. Ljóð hans og stíll
er ekki svo frábrugðið því sem ger-
ist og gengur hjá öðrum skáldum af
hans kynslóð. Það er þvert á móti
með lífskoðun sinni sem hann hefur
komið sér fyiii' sér á bekk. I hörð-
um heimi hefur Gunnar Dal haft
annars konar boðskap að flytja;
boðskap kærieika, mannúðar og
farsældarhyggju. Afstaða hans til
þjóðfélagsmála markast af sömu líf-
skoðun. Af þeim sökum hefur hann
oft farið í taugamar á róttækum
gagnrýnendum, þeim sem trúað
hafa á pólitískar lausnir
þjóðfélagsbyltingu. Gunnai' Dal hef-
ur aldrei látið olnbogaskot þeirra
stjaka sér út í hom. En bilið milli
þeirra hefur alltaf verið breitt. Lík-
lega hefur hvorugur skilið annan.
Þótt Gunnar Dal hafi löngum
haft storminn í fangið hefur hann
eigi að síður átt sér tryggan les-
endahóp. Sá hópur hefur ekki horft
á form ljóðanna heldur á boðskap-
inn. Og lesendahópurinn hefur
farið stækkandi með áranum. Og
nú mun skáldið njóta þolanlegs
FRÁ TÓMLEIKA
TIL TRIJARYISSU
friðar. Hann hefur
sjaldan goldið rauðan
belg fyrir gráan; ekki
verið lagið að svara
með þess konar hálf-
kæringi og kaldhæðni
sem oft hefur íylgt
menningaramræðunni
íslensku. En hann hef-
ur ekki heldur Jegið á
skoðun sinni. í áður-
nefndu ljóði kveðst
hann ekki vera bitur:
En talaðu samt ekki
um gamlan, bitran
mann
fyrirlitinn, misskilinn,
gleymdan.
Gunnar
Dal
Það er að vísu ofmælt að Gunnar
Dal sé gleymdur, öðra nær. En
hvers vegna nefnir hann þetta ljóð
sitt Skáldalaun? Því svarar hann
sjálfur, skýrt og skorinort, í næstu
línum:
Eg var á hæstu launum
sem þessi heimur getur greitt:
Gleðinni yfir að skapa.
í ljóðinu Heimur sem
ekkf gat orðið sendir
skáldið »vinstrisinnuð-
um gáfumönnum«
kveðju guðs og sína.
Þess utan verður ekki
sagt að þjóðmálin skipi
mikið rúm í þessari bók
hans. Það eru sem fyrr
hin varanlegri
verðmæti - þau sem
mölur og ryð fá eigi
grandað - sem skáldið
íhugar og boðar. Hann
veltir fyrir sér stöðu
mannsins í hverfulum
heimi þar sem svo
margur horfir ekki
lengra en fyrir fætur
sér og lifir fyrir hraðfleygt andar-
takið. Stundum talar skáldið opin-
skátt, svo opinskátt að Ijóðið mundi
líkjast venjulegum, óbundnum texta
væri því ekki skipt niður í afmarkað-
ar ljóðlínur. í því felst þó í senn
styrkur og veildeiki Gunnars Dal.
Ljóð hans eru alltaf auðskilin. Boð-
skapinn getur hver sem er meðtekið
hvenær sem er, fyrirhafnarlaust.
Gunnar Dal hefur hvað eftir
annað lagt áherslu á að mannleg
þekking nái skammt; hún sé sífellt
í endurskoðun; sannleikurinn sé
því tímabundinn og afstæður og
hvergi varanlegur. En hvað er þá
varanlegt? Því svarar skáldið
prýðilega í ljóði sem hann nefnir
Ég trúi. Það hefst á þessum orð-
um:
Égtrúi
á hið rúmlausa í rúminu.
Hinn hreina hljóm
upphafsins.
Hér afneitar skáldið efnishyggj-
unni en leitar til upphafsins, sjálfr-
ar uppsprettu lífsins, skaparans.
Mannskilning sinn áréttar skáldið
svo í eftirfarandi ljóðlínum:
Samt á hver maður sér
hinn mesta hugsanlegan
tilgang.
Hver er sá tilgangur? Hann felst
í tránni. Án tráarvissunnar væri
þetta allt saman tilgangslaust. Þar
sem efni, tíma og rám þrýtur tekur
tráin við, kristin trá sem jafnframt
er skoðuð í skuggsjá annarra trá-
arbragða:
Saman rísum við upp
og hverfum
til þín.
Sum ljóðin í bók þessaiú geta
sýnst ort af fullmikilli mælsku en of
lítilli ögun og fyi-ii'höfn. Ef til vill er
Gunnar Dal búinn að yrkja of mikið,
farinn að endurtaka sig. Víst má
segja að ljóðlist hans jafnt og skoð-
anh' komi ekki lengur á óvart. En
skáldinu verðui' margt fyrirgefið
vegna þess sem hann gerir best.
Meðal úi-valsljóða hans má benda á
síðasta ljóðið í bókinni, ljóð sem
skáldið orti efth' konu sína látna.
Þai' hefur Gunnar Dal tekið á öllu
sínu og sýnt hvað i honum býr.
Ovíða hefur hann komið betur orð-
um að lífskoðun sinni og tráar-
trausti. Hannur hans kallar svo
fram fágaðan og rismikinn skáld-
skap og ekki ófyrirsynju að kvæðinu
skuli skipað þama í heiðurssæti.
Maður og jörð er í litlu broti,
ekki ósvipað mörgum ljóðabókum
sem gefnar vora út snemma á öld-
inni. Augljóst er - ef misheppnuð
titilsíða er undanskilin - að útgef-
andi hefur lagt kapp á að gera
þetta að látlausum en fallegum
prentgrip. Með Maður og jörð í
höndum getur lesandanum þótt
sem hann sé horfinn aftur til gömlu
góðu daganna þegar ljóð vora lesin
af ástríðu og innlifun, lesin aftur og
aftur, lesin og lærð.
Erlendur Jónsson
Snotur mynd en eng’in tímamót
KVIKMYMPIR
lláskólalifó:
„Vetrarvindar“
BAÐHÚSIÐ -IL BAGNO TURCO
irk'k
Lcikstjóri og handrit Ferzan Ozpet-
ek. Tónlist Aldo De Scalzi, Pivio.
Kvikmyndatökustjóri Pasquale Mari.
Aðalleikendur Alessandro Gassman,
Fransesca D’AIoja, Carlo Cecchi,
Halil Ergiin, Serif Sezer, Mehmet
Gunsur. 100 mín. Tyrk-
nesk/ítölsk/spönsk. 1997.
Á MEÐAN ítalir og Tyrkir
standa í pólitískum illdeilum birt-
ist þessi fína mynd um ágæt sam-
skipti þessara ólíku þjóða. Tyrkir
eru jaðarþjóð í hópi Vesturlanda, í
raun mestmegnis austan Bospor-
ussunds, í Asíu. Evrópubúar alls
ekki á eitt sáttir við að telja þá
fullgilda í sínum hópi, heldur
múslímska miðaldamenn. Sú
mynd sem dregin er upp í Baðhús-
inu, er hins vegar geðfelld, sýnir
okkur á athyglisverðan hátt inn í
þjóðarsál fjarlægrar og framandi
menningar. Enda gerð, í samvinnu
við ítali og Spánverja, af Tyrkjan-
um Ferzan Ozpetek, hans fyrsta
mynd.
Francesco (Alessandro Gassm-
an), ítalskur hönnuður, fær óvænt
fréttir af því að frænka hans í Ist-
anbul sé látin, og hann sé erfingi
eigna hennar í borginni við sund-
ið. Hún hafði heillast af mannlíf-
inu og fest þar rætur. Francesco
heldur til Tyrklands til að selja
góssið, en kemst að því að það er
gamalt og virðulegt baðhús, en
þau leika stórt og sérstætt hlut-
verk í karlaþjóðfélaginu tyrk-
neska. Líkt og frænkan, hrífst
Italinn af hinu framandi andrúms-
lofti borgarinnar, hættir við að
selja, þrátt fyrir hótanir ákveðins
kaupanda og konan hans kemur í
heimsókn. Til að slíta við hann
samvistum.
Yfir Baðhúsinu er talsvert nota-
legur og Ijóðrænn blær, Ozpetek
tekst mæta vel að laða fram heill-
andi þætti í þjóðarsál landa sinna.
Gestrisni, hlýju og einstakt, dular-
fullt, erótískt andrámsloft, þar sem
maður veit alls ekki á hverju er
von. Það liggur í loftinu einsog
margir ósagðir hlutir í þessari
blæbrigðaríku mynd sem undir-
strikar eitt öru frekar: að hamingj-
an er dýrmætust og dýrkeyptust í
lífi sérhvers manns. Baðhúsið veld-
ur engum tímamótum, en er engu
að síður snotur, lítil mynd og for-
vitnileg. Ozpetek er laginn hand-
ritshöfundur (reyndar er hún ekki
sérlega aðgengileg myndin, á
ítölsku og tyrknesku, með sænsk-
um texta), persónurnar óvenju
skýrar og vel leiknar. Gassman
stendur undir nafni í aðalhlutverk-
inu, tekst giska vel að tjá breytt
viðhorf hins stressaða Rómarbúa
sem tekst um sinn að finna frið í
framandi karlasamfélagi.
Sæbjörn Valdimarsson
Nýjar bækur
• FALLIÐ fram af fjalli er fímmta
Útkallsbók Óttars Sveinssonar.
I kynningu segir að fjórir áhrifa-
miklir atburðir
séu efni bókar-
innar þar sem
spenna og tilfinn-
ingaleg átök ein-
kenna frásögnina.
Byggt er á viðtöl-
um við söguhetj-
urnar, þá sem í
hremmingunum
lentu, björgun-
arfólki og
aðstandendur.
Bryndís Brandsdóttir hrapaði ásamt
fylgdarmanni um 200 metra fram af
Grímsfjalli í maí 1998; Hallgrimui'
Magnússon, sem síðar kleif Everest,
bjargaði föður sínum og fylgdar-
manni hans; fímm Vestmanneyingar
lýsa því er þeir horfðust í augu við
dauðann er bátur þeii'ra sökk við
Bjarnarey.
Útgefandi er íslenska bókaútgáf-
an. Bókin er 256 bls., prentuð hjá
Prenttækni og bundin hjá Félags-
bókbandinu - Bókfelli. Verð 3.980
kr.
• TÓTA og Timinn eftir Bergljótu
Arnalds er komin út í annað sinn.
Bergljót hefur m.a. skrifað sögu um
Stafakarlana.
Tóta og Tíminn
kom fyrst út fyrir
jólin í fyrra. í til-
efni af útgáfunni
var byggð fimm
metra há stand-
klukka og var
notað í hana á
þriðja þúsund
bóka. „Þetta er
eina klukkan sem
vitað er um í
heiminum sem byggð hefur verið úr
bókum,“ segir í fréttatilkynningu.
Ennfremur segir að Tóta og Tím-
inn sé skemmtilegt ævintýri ætlað
þeim sem vilja læra að þekkja á
klukku. Aftast í bókinni eru þrautir
og leikir sem gaman er að spreyta
sig á. Til dæmis hefur Tíminn misst
tímaglasið sitt og gaman er að reyna
að finna það.
Útgefandi er Virago sf. Mynd-
skreytingar eru eftir Ómar Arnar
Hauksson. Japis sér um dreifíngu.
Verð: 1.590 kr.
Óttar
Sveinsson
Bergljót
Arnalds
I
I
k