Morgunblaðið - 01.12.1998, Blaðsíða 38

38 ÞRIÐJUDAGUR 1. DESEMBER 1998
MORGUNB LAÐIÐ
LISTIR
Nýtt Andvökuúrval
BÆKUR
Ljóð
ANDVÖKUR
Nýtt úrval. Stephan G. Stephansson.
Finnbogi Guðmundsson valdi.
Bókaútgáfan Skjaldborg, Reykjavík
1998, 313 bls.
MÉR er minnisstætt þegar ég
sveinsstauli í þriðja bekk Mennta-
skólans á Akureyri varð fyrir þeim
upplifun að íslenskukennarinn las
upp kvæði eftir Stephan
G. Stephansson. Það
voru fyrstu kynni mín af
skáldinu. Pyrsta verk
mitt á eftir var að kaupa
nýlega útkomið Úrval
úr Andvökum og láta
binda það í fallegt
skinnband. Sú bók hef-
ur fylgt mér síðan í
rúmlega hálfa öld og
veitt ómældar gleði-
stundir. Umfjöllun Sig-
urðar Nordals í upphafi
bókar var einnig mikil
opinberun. Hygg ég að
margir jafnaldrar mínir
geti undir þetta tekið.
Úi"val Sigurðar Nor-
dals geymdi aðeins brot
af skáldskap Stephans G. Það var á
fjórða hundrað blaðsíður, en And-
vökuútgáfan gamla í sex bindum var
um 1.800 blaðsíður. Að sjálfsögðu
voru öll hin miklu og stórbrotnustu
kvæði Stephans í Úrvalinu, en margs
hlaut maður vitaskuld að sakna. Það
var því ekki að ófyrirsynju að út yrði
gefið nýtt úrval. Og þökk sé Finn-
boga Guðmundssyni fyrir að hafa
unnið það verk. Þetta nýja Úrval er
hrein viðbót, því þar er ekkert sem
er að finna í gamla Úrvalinu.
í upphafi bókar hefur Finnbogi,
auk formálsorða um tilhögun útgáf-
unnar, birt ritgerð eftir sig, „Fel ei
lýsigullið góða“. Samantekt úr ljóð-
um og bréfum Stephans G. Steph-
anssonar. Sú ritgerð birtist áður í
Andvai’a 1982 og er vissulega góður
bókarauki.
Kvæðum og vísum Stephans G. er
síðan raðað eftir því sem gert var í
Andvökuútgáfu Þorkels Jóhannes-
sonai-. Ná þau yfir megnið af skál-
skaparferli hans, frá 1891-1927.
Ymsar athugasemdir og skýringar
við kvæði sín, eins og þau voru birt í
gömlu Andvökum, hafði Stephan
sjálfur gert og skrifað
inn í Andvökueintak,
sem hann gaf vini sín-
um, Baldri Sveinssyni.
Þær koma nú hér á eftir
því kvæði sem við er átt.
Þá hefur og safnandi
prentað kafla úr sendi-
bréfi Stephans til út-
skýringar á einu kvæði.
Þetta Úrval er ófull-
nægjandi íyrir þann
sem ekkert þekkir til
skáldskapar Stephans
G. Stephanssonar. Hann
fær varla rétta mynd af
hinum stórbrotna skáld-
skap hans. En á sama
hátt má segja að gamla
Úrvalið sé einnig ófull-
nægjandi eitt sér. Þar vantar vissa
drætti sem þurfa að vera með svo
heildarsýn fáist. Hér er t.a.m. margt
eftirmæla eftir látna vini og sam-
ferðamenn og ýmsar ljóðakveðjur til
vina hans. Nú er það raunar oft svo
að eftirmælakveðskapur er tíðum lít-
ilsigldur, klisjur um eilíf líf, guðdóm-
inn, sæluvistina og endurfundi hin-
ummegin. Eftirmæli Stephans G.
skera sig úr obbanum af eftirmæla-
kveðskap að því leyti að öllu þessu er
sleppt. Éftirmæli hans eni raunsönn
kveðju- og saknaðarorð, einatt
þrungin af mannviti og hlýju. Þessi
sama viska og hlýja mannúð kemur
og vel fram í vinarkveðjum hans
mörgum. Því er það að vilji maður
kynnast hinum einlæga mannvini
Stephani G. Stephanssyni þarf að
lesa þetta Úrval.
Ég hafði raunar alls ekki ætlað
mér að gera neina úttekt á skáld-
skap Stephans G. Stephanssonar. Til
þess eru aðrir kallaðir. Þó get ég
ekki stillt mig um í lokin að hnýta
svolitlu við. Glæsileiki Stephans G.
Stephanssonar sem skálds er sér-
stakur. Sumum hefur þótt hann
stirðkvæður og torskilinn, samanber
yrkir myrkt og stundum stirt
Stephan G. í Kringlunne.
Þetta hefur mér alltaf þótt skrítið.
Stephan er hvorki torskilinn né
myrkur. Glæsileikinn er nátengdur
því sem sumir hafa kallað stirðleika.
Það er hin harða og hreina fegurð
Vatnsskarðs- og Mjódalsheiðahrjóst-
urs, sem hann alla tíð bar með sér.
Þannig finnst mér glæsileiki yfir
þessu erindi, sem raunar er úr eftir-
mælum
Og það er sem hilli upp holgrafmn reit
þar haustkólgan rís yfir útkjálkasveit
mænd skýkumlum rokstorma-raufa.
Og umhleypingsbylurinn áttavilt blæs
um almannafæri og skjólveggi bæs
og reikar með líkíylgdum laufa.
Skiptir mig þá litlu eignarfallið
„bæs“. Lengra vil ég ekki hætta mér
í þessa umræðu.
Þetta Andvökuúrval er á allan hátt
gert af hinni mestu prýði. Og ég
þakka Finnboga Guðmundssyni fyinr
hið ágæta framtak hans. Hið nýja
Úrval mun nú taka sér sæti við hlið
þess gamla og er gott að geta gripið
til þeirra beggja þegar samvista þarf
við Stephan G. Stephansson
Sigurjón Björnsson
Stephan G.
Stephansson
Kínverskur
kvenskörungur
KVIKIVIWBIB
Bfúborg in,
Kringlubíó, Sam-
bfóin, Álfabakka
MULAN iHrk'k
Leikstjórar Tony Bancroft, Barry
Cook. Handritshöfundur Robert D.
Dan Souci. Tónskáld Jerry
Goldsmith og Matthew Wilder
(iög). Teiknimynd. Aðalraddir
Ming-Na Wen, Eddie Murphy, Lea
Salonga, Harry Fierstein, Donny
Osmond, B.D. Wong. 88 mín.
Bandarísk. Walt Disney 1998.
EFTIR skrykkjótt gengi er
teiknimyndagerð Walt Disney
komin á ný á beinu braut-
ina.Mulan er prýdd flestum
þeirra bestu auðkennum: teikn-
ingarnar snjallar, persónurnar
fjölskrúðugar, mátuleg blanda
af hetjum og skúrkum, auk hins
ómissandi sprelligosa, sem að
þessu sinni er Mushu, hálf-
mislukkaður dreki sem reytir af
sér brandarana. Dans- og
söngvaatriðin á sínum stað, þar
sem aukapersónurnar eru ýmist
eiturhressar eða niðurlútar, allt
eftir gengi söguhetjunnar.
Vissulega klisjukennd verk-
smiðjuvinna, en hún lukkast vel.
Mulan er byggð á fornu sögu-
ljóði, kínversku (eftir því sem ég
best veit), um stúlkuna Mulan,
sem tekur að sér að verja heiður
ættarinnar er landsmenn fara í
stríð við óvinveitta mongóla.
Ættarhöfðinginn, faðir hennar,
er kominn að fótum fram og
ekki til stórræðanna. Til að
bjarga ættinni klæðist Mulan
litla karlmannsklæðum, gyrðir
sig eggvopnum og verður þjóð-
hetja að vonum. Þá kemst upp
um kynferðið, en Mulan er sann-
kallaður kvenskörungur og klár-
ar dæmið.
Ekki margbrotin saga en vel
útfærð, frásögnin lifandi og
skemmtileg, fyrir utan vand-
ræðalegt söngatriði. Lögin era
ekki jafn grípandi og oft áður,
en tónlistin hans Jerrys
Goldsmith einkar áheyrileg með
sínu austræna ívafi. Að þessu
sinni kaus ég að sjá frumútgáf-
una með upprunalegum, banda-
rískum röddum. Ekki síst sök-
um þess að mikið hefur verið lát-
ið af túlkun sprelligosans Eddies
Murphy í hlutverki gleðigjafans
Mushu. Sem stelur senunni, líkt
og hans er von og vísa. Annars
eru raddirnar allar óaðfinnan-
legar, við öðru er ekki að búast
úr herbúðum Disney. Margir,
gamlir og góðir kunningjar
koma við sögu, einsog Harvey
Fierstein, Donny Osmond,
Miguel Ferrer, Pat Morita og
James Shigeta, gamla Broadwa-
ystjaman. Ming-Na Wen raddar
titilpersónuna með miklum
ágætum. í það heila tekið frá-
bær fjölskylduskemmtun, sú
besta frá Disney síðan þeir
sendu frá sér Konung Ijónanna.
Aukinheldur laglegt innlegg í
kvenréttindabaráttuna. Það
kemur vel á vondan því óvíða er
hún jafn skammt á veg komin og
í fjölmennasta ríki veraldar.
Sæbjörn Valdimarsson
Nýjar bækur
• ARNI Magnússon - ævisaga er
eftir Má Jónsson sagnfræðing.
I kynningu segir að fáir menn
hafi öðlast þvílík-
an sess í ís-
lenskri þjóðarvit-
und sem Ai-ni
Magnússon,
handritasafnar-
inn mikli sem
bjargaði ómetan-
legum þjóðarger-
semum og lagði
Már grunninn að end-
Jónsson urreisn íslenskr-
ar menningar.
I ævisögunni leitar Már Jónsson
svara við ýmsum spumingum. I
bókinni kynnist lesandinn mannin-
um sjálfum, bakgrunni hans og
störfum sem einkenndust af ótrú-
legri eljusemi og ber þar hæst gerð
hinnar miklu jarðarbókar hans og
Páls Vídalíns. Skyggnst er á bak við
hin miklu málaferli sem Arni átti í
við Magnús í Bræðratungu sem
fræg eru úr Islandsklukku Halldórs
Laxness, leitað er svai-a við spurn-
ingum um eðli sambands Arna við
Þórdísi konu Magnúsar sem var fyr-
irmyndin að Snæfríði Islandssól -
lýst er skapmanninum Áma, stjóm-
málastarfi hans og háskólarefjum.
Már Jónsson er fæddur árið
1959. Auk sagnfræðináms hér
heima lærði hann í Björgvin og
París. Hann lauk doktorsprófi í
sagnfræði frá Háskóla íslands árið
1993 og fjallaði ritgerð hans um
blóðskömm á íslandi 1270-1870.
. Hann er nú lektor í sagnfræði við
Háskóla íslands.
Útgefandi er Mál og menning.
Bókin er 400 bls., unnin í Prent-
smiðjunni Odda hf. Kápuna gerði
Birgir Andrésson. Verð: 4.480 kr.
• VAFAMÁL - Ritgerðir um
stjórnmdlaheimspeki og skyld efni
er eftir Atla Harðarson. Þetta er 5.
ritið í ritröðinni Islenzk heimspeki.
Vafamál fjallar um ýmis álitamál
í stjórnmálaheimspeki Vestur-
landa. Höfundur ræðir og skýrir
grundvallaratriði
í stjómmála-
hugsun eldri
spekinga, m.a.
afstöðu Platons
til lýðræðis,
ójafnaðarstefnu
Aristótelesar,
hugmyndir
Hobbes um sam-
félagssáttmál-
ann, skoðanir
Lockes á hlutverki ríkisvaldsins og
viðhorf Hegels til sambands gildis-
mats og ríkis.
Atli Harðarson (f. 1960) nam
heimspeki við Háskóla Islands og
stundaði framhaldsnám við Brown-
háskóla í Bandaríkjunum. Hann
hefur áður sent frá sér bókina
Afarkosti (1995).
Útgefandi er Hið íslenska bók-
menntafélag. Ritstjóri ritraðarinn-
ar Islenzk heimspeki er Gunnar
Harðarson.
• PERLUR ískáldskap Laxness
hefur að geyma á annað þúsund til-
vitnanir í verk Nóbelsskáldsins og
er þeim skipt
niður í um eitt
hundrað efnis-
flokka. Kristján
Jóhann Jónsson,
Símon Jón Jó-
hannsson og Val-
gerður Bene-
diktsdóttir völdu
tilvitnanir í bók-
ina.
I kynningu
segir að í bókinni megi finna snjall-
yrði Halldórs Laxness um ást og
ótta, konur og karla, glæp og refs-
ingu, frelsi og sjálfstæði, skáld og
skáldskap, svo fátt eitt sé nefnt.
Tilvitnanimar spanna vítt svið og
sýna vel hversu ólík viðhorf rúmast
í verkum skáldsins.
Útgefandi er Vaka-Helga-
fell. Bókin er er 396 bls. Ragn-
ar Helgi Olafsson hannaði bókar-
kápu og útlit, Oddi hf. prent-
aði bókina. Verð 4.860 kr.
Merkisár sögunnar
BÆKUR
Sagnfræði
MINNISPUNKTAR í
MANNKYNSSÖGU
Atburðir og ártöl frá öndverðu til
okkar daga eftir Jón R. Hjálmarsson.
68 bls. Utg. Mál og mynd. Prentun:
Viðey ehf. 1998.
JÓN R. Hjálmarsson er höfundur
margra bóka, flestra um íslensk efni
en nokkurra einnig um almenna
sögu. í þessari síðustu bók sinni
tekur hann saman sögulegt yfirlit
sem hann byggir mest-
megnis á ártölum. En
ártölin eru kennileitin í
sögunni eins og fjöllin í
landslaginu.
Sá sem enginn þekk-
ir ártölin! Sá telst varla
kunna mikið í sögu eða
hvað? En ártölin eru
ekki varanleg fremur
en annað í heimi hér.
Sagan er alltaf í endur-
skoðun. Auk þess sem
hún er einatt að lengj-
ast! Tiðarandinn breyt-
ist. Áhersla sú, sem
lögð er á ártal, kann því
að vera bæði stað- og
tímabundin. Vestur-
Jón R.
Hjálmarsson
landabúar horfa til Grikkja og Róm-
verja. í sögu hinna fyrrnefndu stað-
næmumst við íslendingar gjarnan
við árið 330 fyrir Krist: »Pyþeas
siglir til Thúle (íslands?),« eins og
stendur í bókinni. Pyþeas, sem
kenndur var við nýlenduborgina
Massilíu - eða Marseille - sagðist
hafa komið til lands, langt í norðri,
þar sem sól skini um nætur. Það
þótti Grikkjum í meira lagi ótrúlegt!
En við vitum betur hér og nú.
Landið gat hafa verið ísland. Úr því
fæst þó seint skorið úr þessu.
Að setja kaflaskipti við ártöl er
fyrst og fremst til fræðilegrar hag-
ræðingar. Fornöld er til að mynda
talið ljúka 476. Samt gat það nú
varla talist mikið né merkilegt sem
gerðist það árið. Ein yfirlýsing!
Odovakar málaliðsforingi gerist
konungur á Ítalíu, rekur síðasta
keisarann frá völdum og lýsir því
yfir að Vest-Rómverska ríkið sé lið-
ið undir lok. Að saga Rómaveldis,
voldugasta ríkis allra tíma, væri öll!
Úr því sem komið var sætti það
engum tíðindum. Dagar þess voru
taldir hvort eð var. En þáttaskilin
með fimmtu öldinni urðu fleiri og
afdrifaríkari. Latínan leið endan-
lega undir lok sem lifandi mál. Við
tóku þjóðtungur þær
sem af henni spruttu
og enn eru talaðar.
Kristnin breiddist út,
allt til írlands og
Skotlands. Þjóðflutn-
ingamir hófust fyrir
alvöru með útrás
Germana. Húnar birt-
ust skyndilega og
hurfu jafnskyndilega.
Ritöld fornaldar var
endanlega lokið. Latín-
an varð eftir sem áður
ritmál lærðra og helgi-
mál kirkjunnar. En al-
menningur skildi ekki
lengur það mál. Þjóð-
ríkin brotnuðu niður í
smáeiningar. Sagnaritun var í lág-
marki næstu aldirnar. í þeim skiln-
ingi er réttlætanlegt að tala um hin-
ar myrku miðaldir. Hitt er valtara
að fullyrða að menningunni hafi
beinlínis hnignað. En jafnvægið
hafði raskast. Hið skapandi fram-
kvæði færðist smásaman norður
eftir álfunni.
Árið þúsund eru miðaldir rösk-
lega hálfnaðar. Leifur Eiríksson
siglir til Ameríku. En það stór-
merka afrek olli engum straum-
hvörfum og átti sér ekkert fram-
hald; aðeins endalok - endalok vík-
ingaaldar á Norðurlöndum og því er
það hvergi skráð á spjöld sögunnar
-nema Islandssögunnar! Jón R.
Hjálmarsson hefur í annarri bók
velt því fyinr sér hvernig nú væri
umhorfs í löndum Norður-Ameríku
ef íslendingar og aðrir Norður-
landabúar hefðu tekið að streyma
þangað og lagt undir sig nýja heim-
inn þegar eftir landafundi Leifs
heppna.
Á dögum Columbusar hafði
þungamiðjan í Evrópu aftur færst
suður á bóginn. Sem landkönnuður
var Columbus engu fremri víking-
unum. En sigling hans til Ameríku
1492 breytti heimsmyndinni. Þess
vegna kom sagnfræðingum saman
um að hafa þar kaflaskil. Þar með
er talið að miðöldum ljúki.
Vilhjálmur Stefánsson hélt því
fram í bókinni Ultima Thule, að Col-
umbus hefði áður komið til íslands
og frétt hér af Ameríkusiglingum
íslendinga. En því miður átti það
ekki fyrir Ameríkumönnum að
liggja að tala mál Leifs heppna.
Spænsk tunga varð ríkjandi í allri
Mið- og Suður-Ameríku nema í
Brasilíu. Ibúar Portúgals eru nú
kringum tíu milljónir. Brasilíu-
menn, sem tala sömu tungu, eru
hins vegar orðnir hundrað og fimm-
tíu milljónir og fer stöðugt fjölg-
andi. Þannig hafa tungumál þau,
sem af latínunni eru komin, haldið
áfram að breiðast út um heims-
byggðina.
Þetta greinargóða yfirlit Jóns R.
Hjálmarssonar hefst á forsöguleg-
um tíma en nær síðan allt til sam-
tíma, nánar til tekið til ársins í
fyrra. En í inngangi minnir höfund-
ur á hversu afstætt tímahugtakið í
raun og veru sé. Síst skyldi það í efa
dregið. Tíminn er blekking. En sag-
an er staðreynd. Hún er það sem
hefur gerst og ekki verður aftur
tekið. Hætti maðurinn að læra af
sögunni stendur hann aftur á byi'j-
unaraeit.
Erlendur Jónsson