Morgunblaðið - 01.12.1998, Blaðsíða 49

48 ÞRIÐJUDAGUR 1. DESEMBER 1998
MORGUNBLADIÐ
MORGUNBLADIÐ

STOFNAÐ 1913
ÚTGEFANDI: Árvakur hf., Reykjavík.
FRAMKVÆMDASTJÓRI: Hallgrímur B. Geirsson.
RITSTJÓRAR: Matthías Johannessen,
Styrmir Gunnarsson.
UTSVARSHÆKKUN
OG KJARA-
SAMNINGAR
ÞEGAR STÆRSTU landssambönd ASÍ gengu frá kjara-
samningum árið 1997 gaf ríkisstjórnin út yfirlýsingu -
til að greiða fyrir sátt á vinnumarkaði - sem fól í sér lækkun
tekjuskatta í þremur áföngum: 1,1% 1997, 1,9% 1998 og 1%
árið 1999. I fyrstu var gert ráð fyrir að sveitarfélögin tækju
á sig hluta lækkunarinnar, en þau höfnuðu því alfarið. Nið-
urstaðan varð því sú, að ríkissjóður stæði einn undir skatta-
lækkuninni. Síðasti áfangi skattalækkunarinnar kemur til
framkvæmda 1. janúar nk.
Nú er ljóst, að Reykvíkingar munu ekki njóta þessarar
skattalækkunar. Meiri hluti Reykjavíkurlistans í borgar-
stjórn hefur ákveðið að hækka útsvar á borgarbúa úr
11,25%, sem það er í ár, í 11,99% á næsta ári, eða um tæpar
þúsund milljónir króna.
Utsvarshækkunin ein og sér etur nánast upp þá tekju-
skattslækkun, sem Reykvíkingar reiknuðu með að fá í sam-
ræmi við fyrirheit tengd kjarasamningum. Sveitarfélögin
skoruðust að vísu undan því á sínum tíma að lækka útsvör
lítilsháttar, sem vera átti framlag þeirra til kjarasáttar og
mjög mikilsvert var að ná fram fyrir þjóðarbúskapinn; ekki
sízt fyrir atvinnulífið, þar sem tekjustofnar ríkis og sveitar-
félaga verða til.
Þrátt fyrir, að sveitarfélögin hafi ekki viljað taka á sig
þetta framlag til kjarasamninga fer ekki á milli mála, að þau
öll, en ekki sízt Reykjavíkurborg, hafa verulega hagsmuni af
því, að friður ríki á vinnumarkaði út samningstímabilið. Ef
ákvörðun meirihluta borgarstjórnar nú leiðir til óróa á
vinnumarkaði verður það dýrt spaug fyrir höfuðborgina ekki
síður en atvinnulífið. Þess vegna er erfitt að skilja þá ákvörð-
un borgarstjórnarmeirihlutans að hækka útsvarið með þess-
um hætti. Þar að auki hlaut Reykjavíkurlistanum að vera
ljóst, að viðbrögð verkalýðshreyfingarinnar yrðu hörð, eins
og nú er komið í ljós. Margt bendir því til þess, að útsvars-
hækkun borgarstjórnarmeirihlutans sé einhver mestu póli-
tísku mistök, sem hér hafa verið gerð á síðari árum.
Vissulega er ekki auðvelt verk fyrir borgarstjórn Reykja-
víkur að ná hallalausri afgreiðslu fjárhagsáætlunar borgar-
innar fyrir næsta ár eins og allt er í pottinn búið. Það er
auðvelt að tala um niðurskurð útgjalda en það er erfiðara að
framkvæma hann. Niðurskurður útgjalda af þeirri stærð-
argráðu, sem hér er um að ræða hefði komið illa við marga
og valdið pólitískum erfiðleikum fyrir meirihlutann. Hinar
sérstöku aðstæður, sem nú ríkja valda því hins vegar, að það
er nánast óframkvæmanlegt að hækka útsvar með þeim
hætti, sem borgarstjórnarmeirihlutinn hyggzt gera. Þótt
borgarstjórn Reykjavíkur hafi ekki gefið nein fyrirheit í
sambandi við gerð síðustu kjarasamninga er ljóst, að sið-
ferðileg ábyrgð borgarinnar er mikil í þeim efnum.
Þrátt fyrir stórauknar tekjur hins opinbera vegna upp-
sveiflunnar í þjóðarbúskapnum er staða sveitarfélaga önnur
og verri en ríkisbúskaparins. Á sama tíma og ríkið skilar
tekjuafgangi og greiðir niður skuldir um tuttugu milljarða
króna á tveimur árum, vex rekstrarhalli sveitarfélaganna og
skuldir þeirra aukast umtalsvert. Ingibjörg Sólrún Gísla-
dóttir, borgarstjóri í Reykjavík, segir að ríkið hafi í senn
komið kostnaðarsömum verkefnum yfir á sveitarfélögin og
rýrt tekjur þeirra. Þar á hún trúlega við grunnskólann, sem
tekur til sín um 38% af rekstrargjöldum sveitarfélaga, og
breytingai- í skattamálum, sem geta haft áhrif á útsvarstekj-
ur. í því sambandi má minna á skattfrelsi lífeyrisiðgjalda,
frádrátt vegna hlutabréfakaupa og tilfærslur í skattakerfi í
kjölfar fjármagnstekjuskatts. En því má ekki gleyma, að
sveitarfélögin sömdu við ríkið um yfirtöku skólanna. Þau
voru ekki þvinguð til þess og hljóta að hafa haft einhverja
hugmynd um það, hvaða fjárhagsleg áhrif sú ákvörðun
mundi hafa á rekstur þeirra.
Misvísandi ákvarðanir ríkisstjórnar og borgarstjórnar í
skattamálum staðfesta nauðsyn þess, sem fjármálaráðherra
hefur lagt til, að komið verði á fót formlegu samstarfi ríkis
og sveitarfélaga um efnahagsmál - sameiginlega markmiðs-
setningu. Ljóst er ennfremur, að sveitarstjórnir verða að
taka sér tak til að ná niður rekstrarhalla og skuldum. Það
hefur ríkisstjórnin gert með aðhaldi og niðurskurði, sam-
hliða nokkurri skattalækkun. Tekizt hefur að breyta lang-
tíma og umtalsverðum ríkissjóðshalla í tekjuafgang og
greiða verulega niður skuldir. Það er sú leið sem Reykjavík-
urborg og önnur skuldsett sveitarfélög verða einnig að fara,
þ.e. að lækka rekstrarkostnað, fresta framkvæmdum og
jafnvel selja eignir. Hættan nú er sú, að fleiri sveitarfélög
fylgi í fótspor borgarinnar, eins og reyndar kom í ljós með
Vestmannaeyjar í gær en það gerir málið enn erfiðara við-
fangs gagnvart verkalýðsfélögunum.
Fullveldi í 80 ár
FLEST lýðræðisríki sam-
tímans eiga sér ritaða
stjórnarskrá. Bretland er
þar undantekning. Það
breytir því auðvitað ekki
að þar í landi eru til grundvallar
stjórnskipunarreglur líkt og annars
staðar, en þær eru að miklu leyti
óskráðar, og þær hafa ekki stöðu ofar
lögum í pýramída réttarheimildanna.
Annars staðar, þar sem ritaðar stjóm-
arskrár eru fyrir hendi njóta þær að
jafnaði stöðu ofar almennum lögum.
Það birtist í því að erfiðara er að
breyta þeim heldur en öðrum réttar-
reglum, hinn pólitíski meh'ihluti þarf
að leita samstai’fs við minnihlutann.
Ennfremur hafa verið fundnar aðferð-
ir til að tryggja að lög stríði ekki gegn
stjómarskránni.
Samanburður milli landa ieiðir í ljós
að stjórnarskráin geymir jafnan regl-
ur um tiltekna hluti. Það eru reglur
um æðstu valdastofnanh' ríkisins, svo
sem þing, þjóðhöfðingja, ríkisstjórn og
dómstóla og samspil þeirra og hins
vegar um grundvallarréttindi borgar-
anna (og skyldur) og vernd þeiira.
Það er ljóst að það verður seint
hægt að semja hina fullkomnu stjórn-
arskrá. Hverju ríki hentar mismun-
andi stjórnarski'á. Þar skipth' máli
stjómarfar í landinu og hefðir. Eins er
ekki endilega samræmi milli góðs
stjórnarfars og vel saminnar stjórnar-
skrár. Rússar geta til dæmis verið
stoltir af stjórnarskránni sinni, sem
sameinai' margt það besta úr stjórn-
skipunarhugmyndum Vesturlanda, en
stjórnarfarið er hins vegar lítt til fyr-
irmyndar enn sem komið er. Bretar
eru hins vegar flestum öðrum til fyrir-
myndar hvað snertir hefðir og grund-
vallarreglur stjómskipunarinnar án
þess að eiga sér einu sinni ritaða
stjórnarskrá!
Lýðveldisstjórnarskráin íslenska
skipai' ekki stóran sess í íslensku þjóð-
lífi. Eg veit ekki hvort yfu'leitt er
minnst á hana á tyllidögum, að
minnsta kosti örugglega sjaldnar en á
tunguna, söguna, bókmenntaarfinn og
Alþingi. Hún gegnir samt sínu hlut-
verki og hefur til dæmis orðið dóm-
stólum tilefni til að víkja lögum settum
af hinu háa Alþingi til hliðar. Hún get-
ur samt engan veginn talist sá samfé-
lagssáttmáli sem hún gæti verið.
Breytingar á kosninga-
fyrirkomulagi
En hvers vegna að nefna stjórnar-
skrána nú, er eitthvað í henni sem
mætti bæta, er ekki affarasælast að
láta kyrrt liggja? í raun er það svo að
stjórnarskráin er í stöðugri endur-
skoðun, henni hefur verið breytt alloft
frá upphafi lýðveldisins og á hverju
kjörtímabili koma fram tillögur til
breytinga á henni sem vissulega ná
fæstai’ fram að ganga. Breytingarnar
sem orðið hafa snerta flestar kjör-
dæmin í landinu og kosningafyrir-
komulag. Þó voru gerðar umtalsverð-
ar breytingar á mannréttindakafla
stjórnarskrárinnar árið 1995, þar sem
réttindaákvæðin voru færð til nútíma-
legs horfs. Efth' þá endurskoðun má
segja að sá hluti stjórnarskrárinnar sé
I ágætu samræmi við það sem gerist
hjá öðrum ríkjum í okkar heimshluta.
Það má auðvitað nefna að það væri
ekki úr vegi að huga að því að auka við
stjórnarskrána félagslegum
réttindum og ákvæðum um
grundvallargildi samfélags-
ins eins og tunguna, sög-
una, auðlindir lands og
sjávar, náttúru- og neyt-
endavernd. Slíkar stefnuyf-
irlýsingar eru fyrst og
fremst táknrænar, eins
konar yfirlýsing um það
hvað sú þjóð, sem landið
byggir, vill standa vörð um
en geta jafnframt komið
dómstólum að haldi þegar
þeir meta lög á mælikvarða
stjórnarskrárinnar.
Þær breytingar sem ______
gerðar hafa verið á stjóm-
arskránni á lýðveldistímanum hafa
ekki að neinu marki tekist á við
grundvallaratriði í stjórnskipun lands-
ins. Mjög ólíklegt er líka að á þeim
verði tekið með smáskammtalækning-
um, það er að segja með Iagfæringum
í tengslum við reglulegar þingkosning-
ar. Það verður ekki gert nema að vel
undirbúnu máli, sem nokkurs konar
langtímaáætlun. Það liggur heldur
ekki lífið á, þjóðfélagið blómstrar og
þar ríkir stöðugleiki og hagsæld.
SAMKOMA við Stjórnarráðshúsið 1. desember 1918 ítilefni fullveldis íslands.
Sérkenni íslenskrar
stj órnskipunar
Það getur
líka verið
rík ástæða til
að festa
grundvallar-
atriði í sessi
á hagsældar-
tímum til
þess að við
séum betur
undir óróleika
og kreppu
búin.
Kennh' ekki sagan okkur að stjórnar-
farslegar umbætur verða ekki nema á
umbrotatímum? Ef til vill að vissu
marki. Það er þó ekkert náttúrulög-
mál. Til eru ríki sem hafa endurbætt
stjórnarskrár sínar kerfisbundið á
lengri tíma, líkt og Finnai' og Sviss-
lendingar vinna nú að, svo dæmi séu
tekin. Það getur líka verið rík ástæða
til að festa grundvallaratriði í sessi á
hagsældartímum til þess að við séum
betur undir óróleika og kreppu búin
og jafnframt að leysa úr þversögnum
sem í stjórnskipuninni leynast.
Stjórnarskrá og veruleiki
Ef nefna ætti þau atriði sem helst
eru forvitnileg við íslenska stjórnskip-
un eða jafnvel sérkennileg þá kemur
tvennt einkum upp í hugann. Hvort
tveggja snertir samband stjórnar-
skrárinnar og hins pólitíska veruleika
eða með öðrum orðum það bil sem hef-
ur skapast þar á milli. Annað sérkenn-
ið lýtur að samspili milli helstu stofn-
ana ríkisins. Það felst nánar tiltekið í
því að forsetinn hefur mun meira hlut-
verki að gegna samkvæmt stjórnar-
skránni heldur en raunin hefur orðið.
Rúmsins vegna verður ekki fjallað um
annað skylt efni, ekki síður athyglis-
vert, sem er það hverrar stöðu nýtísku
stjórnvöld eins og tölvunefnd, Sam-
keppnisstofnun og umboðsmaður Al-
þingis, sem öll gegna þýðinganniklu
hlutverki, njóti í stjórnskip-
uninni. Er hugsanlega
ástæða til að skjóta stjóm-
skipulegum stoðum undir
þessar stofnanh' þannig að
löggjafinn geti ekki með
einu pennastriki ýtt þeim út
af borðinu reynist þær
óþægar, eins og nú vh'ðist
hægt.
Hitt sérkennið lýtur að
stöðu stjórnarskrárinnar
sem æðstu réttarheimildar,
skuldbindingai'gildi hennar
nánar til tekið. Af ýmsum
ástæðum hefur stjórnar-
__________ skráin íslenska ekki þá
stöðu sem hún verðskuldar
í réttarríki. Breytingar á henni skera
sig ekki úr öðrum lagabreytingum og
eftirlit með því að lög samrýmist
stjórnarskrá er ekki eins öflugt og hjá
mörgum öðrum þjóðum.
Hin djúpstæðu rök fyrir því að
skipta ríkisvaldinu felast í því að
þannig verði best komið í veg fyrir
spillingu valdsins. Grundvallarstofn-
unum ríkisins er þannig ætlað að hafa
hemil hver á annarri. Sérkennin sem
vikið hefur verið að tengjast bæði því
Stjórnskipun Evrópuríkja á rætur í stjórn-
arbyltingum og stjórnskipunarhugmyndum
18. aldar. Hvernig svarar stjórnarskráin
okkar, sem á rætur svo langt aftur, kröfum
nútímans? Hvaða atriði eru líkleg til að
standast tímans tönn og hver mætti endur-
skoða ef marka má reynslu annarra þjóða?
Páll Þórhallsson lætur hugann líða í fjög-
urra greina flokki á 80 ára afmæli fullveldis.
að dregið hefur að vissu
marki úr gagnkvæmu
eftirliti ólíkra þátta rík-
isvaldsins, valdataum-
amir eru komnir á færri
hendur heldur en grund-
vallarhugmyndir um
skiptingu ríkisvaldsins
gera ráð fyrir. Mótvægið
sem stjórnarskráin gerði
ráð fyrir af hálfu þjóðar
og forseta við hinn póli-
tíska meirihluta sem
ræður ferðinni í þingi og
ríkisstjórn hefur fjarað
út. Á tímum þar sem
hinn pólitíski meirirhluti
er öflugur vegna styrkr- OLAFUR Ragnar
ar stjórnar og sundraðar Grímsson forseti
stjórnai'andstöðu kemur Islands.
þetta mjög skýrt fram.
Þá hagar sagan því þannig að í for-
setastól er sestur stjórnmálamaður
sem er þegar farinn að setja nýjan
svip á embættið. Hvert sem verður
framhaldið á tilraunum hans til að
skapa ný valdahlutföll þá hlýtur um-
ræða að fara vaxandi um þörfina á að
skapa skýrari línur í stjórnarskránni,
því þar er staða forsetans alls ekki
jafn skýr (með öðrum orðum jafn
veigalítil) og stjórnmálamenn vilja
gjarnan vera láta.
DAVIÐ
Oddsson
forsætisráðherra.
Stjómskipun og pólitisk þróun
Samkvæmt stjómarskránni fer for-
setinn með löggjafarvald ásamt Al-
þingi. Hann getui’ lagt fi-umvörp fyrh'
Alþingi, gefið út bráðabirgðalög og
veitt undanþágur frá lögum. Undir-
skiTft forseta undir löggjafai-mál veith-
þeim gildi. Forsetinn getur skotið ný-
samþykktu lagafrumvarpi til þjóðarat-
kvæðis og er því nokkurs konai' eftir-
litsmaður með því að Alþingi fari ekki
út af sporinu. Forsetinn stefnh' saman
Alþingi ár hvert og hann gefur rofið Al-
þingi og ákveðið nýjar kosningar. Sam-
kvæmt stjómarskránni skipar forseti
ráðherra og veitir þeim lausn. Forset-
inn gerir samninga við önnur ríki. For-
setinn er því samkvæmt bókstafnum
annar aðalhandhafi löggjafarvaldsins,
höfuð framkvæmdai-valdsins og vörður
stjórnarskrárinnar, ekki ósvipað því
sem gerist í Frakklandi til dæmis.
Fræðimenn í stjórnskipunarrétti
hafa undirstrikað að lesa verði þessi
ákvæði ásamt ákvæðinu um að forseti
láti ráðherra framkvæma vald sitt. í
raun er það líka svo að ákvæði gamalla
stjórnarskráa innihalda mörg hver
svipuð ákvæði um völd konunga. Skýr-
ingin er auðvitað söguleg, stjómar-
skrárnar verða til á því skeiði sögunn-
ar þegar þing eru að heimta völd úr
höndum konungs. Þær eru oftlega
málamiðlun milli þessara tveggja. Þar
koma ráðherrarnir fram sem nokkurs
konar stuðpúði milli konungs og þings,
þeir bera ábyrgðina gagnvart þinginu
en ákvarðanir konungs öðlast heldur
ekki gildi nema þeh' meðundirriti.
Forsetinn í íslensku stjórnarskránni
verður þó engan veginn afgi’eiddur
sem sams konar fyi'irbæri og konung-
urinn í mörgum öðrum stjórnarskrám,
valdalaust sögulegt tákn, sem fyrr eða
síðar verður lagt af. Það helgast fyrst
og fremst af því að hann hefur ótví-
rætt lýðræðislegt umboð, þ.e.a.s. hann
er þjóðkjörinn, og stendur að því leyti
jafnfætis Alþingi. Samanburður við
önnur lönd undirstrikar þetta enn
frekar því víða annars staðar er forset-
inn ekki einu sinni þjóðkjörinn, heldur
kosinn af þinginu eða af kjörmönnum.
Það er líka viðurkennt af íslenskum
fræðimönnum að forsetinn hafi (eða
geti haft) margháttuð völd, hann sé
nokkurs konar ökuþór til vara, sem
geti tekið í taumana, þegar á þurfi að
halda, þótt vissulega bæti menn því við
að ólíklegt sé að þær aðstæður komi
upp á Islandi.
Hefur prófessor Sigurður Líndal til
dæmis bent á að umræður á Alþingi við
setningu lýðveldisstj órnarskrárinnar
sýni að menn tóku mjög meðvitað þá
ákvörðun að fela forsetanum synjunar-
vald, þannig að engan veginn sé hægt
að afgreiða það sem fomleifar án
skírskotunar th nútímans. Fæstir vilja
líka halda því fram að synjunarvaldið
sé fallið niður fyrir notkunarleysi.
Hver gæti líka tekið sig til og skorið úr
um slíkt ef á reyndi? Synj-
unai'vald forseta er líka mun
lýðræðislegra heldur en
neitunarvald konungs. Beit-
ing synjunarvaldsins leiðir
ekki til annars en að þjóðin
fær að eiga síðasta orðið um
lagasetningu. Eins og allir
vita hefur synjunarvaldinu
aldrei verið beitt og því eru
vangaveltur um eðli þess í
viðtengingarhætti. Það hefði
getað þróast út í leið til að
tryggja aðild þjóðarinnar að
mikilvægri löggjöf. Einnig
hefði mátt hugsa sér að for-
setinn leitaði sér ráða sér- ______
fróðra aðila um hvort lög
stríddu gegn stjórnarskránni áður en
hann undirritaði umdeild lög og skyti
þeim undir dóm þjóðarinnar ef vafi léki
þai’ á.
Tilvistarspurningin
Þróunin varð önnur. Þrátt fyrir
sterka stöðu forsetans í stjórnar-
skránni hefur hann verið smækkaður
niður í að vera sameiningartákn, þ.e.
nokkurs konai' þjóðkjörinn konungur.
Á meðan sá sem gegnir forsetaemb-
Það má því
segja að það
hafi verið
meira tilefni
fyrir forsetann
að hika út af
lögunum um
Evrópska
efnahags-
svæðið en
vegna gagna-
grunnsfrum-
varpsins.
ættinu á hverjum tíma sætth' sig við
það hlutverk sem stjórnmálaleiðtog-
arnir vilja að hann gegni þá skapar
þessi munur bókstafs og framkvæmd-
ar lítinn vanda og möguleikar stjórn-
arskrárinnar liggja ónýttir. En spyrji
forsetinn sig hins vegar; til hvers er
ég? þá vandast málið. Það er hægt
með góðum rökum að verja fleiri skoð-
anir en þær að forsetinn eigi að halda
sig til hlés nema lýðræðisskipulaginu
sé beinlínis ógnað. Þannig hefur það
komið til umræðu oftar en einu sinni á
undanförnum árum að forsetinn synji
um undirritun laga og beiti réttinum
til að skjóta málum til þjóðarinnar. I
annað skiptið var það út af samningn-
um um Evrópska efnahagssvæðið. Það
var vissulega málefni sem var ekki
fyllilega eðlilegt að leysa úr með ein-
faldri lagasetningu. Stjórnarskrár-
breyting og/eða þjóðaratkvæða-
greiðsla hefðu, efth- á að hyggja og í
samanburði við aðrar þjóðir, verið
mun eðlilegri leið.
I hitt skiptið, sem nefna má, er það
út af gagnagrunnsfrumvarpinu, nánar
tiltekið ræðu Olafs Ragnars Grímsson-
ar á Hólum nú í sumar. Þar er ekki síð-
ur um að ræða einhverja mikilvægustu
löggjöf lýðveldisins frá upphafi. í þeim
löndum þar sem eru stjómlagadóm-
stólar við lýði mætti ganga út frá því
sem vísu að slík löggjöf kæmi til þeirra
kasta, vegna þeirra grundvallarrétt>
inda sem hún varðar, og er þá ekkert
um það sagt hver útkoman yrði. Það er
því ekkert óeðlilegt við það að menn
leiði hugann að synjunarvaldi forseta
við slíkar aðstæðm', ekki endilega
vegna þess að það væri æskilegt að
hann beitti því heldur vegna þess að
það vantai’ tilfinnanlega mótvægi í
stjómskipunina. Það er of einfalt fyrir
meh-ihlutann að koma vilja sínum fram.
Dómstólaefth'lit með löggjöf, sem
vissulega er fyrir hendi hér á landi, er
of veikt til þess að raunhæft sé að ætla
nokkuð annað en að Alþingi eigi sjálf-
dæmi um það hvort væntanleg gagna-
grunnslög samrýmist stjórnarski'ánni.
Endurskoðunar þörf
Hitt er svo annað mál hvort það vald
sem forseti hefur samkvæmt stjómar-
skránni er heppilegt fyi-irkomulag á
nauðsynlegu eftirliti með löggjafar-
starfi Alþingis. Þai' komum við að því
hvort ekki sé einmitt ástæða til að end-
urskoða heimildir forsetans að þessu
leyti. Það má hugsa sér að tvenns kon-
ai' tilefni geti verið til að hafa hemil á
löggjafanum. Annars vegar þegar
stjórnarskráin og grundvallarréttindi
borgaranna em í húfi og hins vegar
þegai' um mikilvægar pólitískar
ákvarðanir er að ræða eins og til dæmis
aðild að alþjóðasamtökum, sem eðlilegt
er að þjóðin fái að eiga síðasta orðið
um. Því má halda fram að fyrri þáttur-
inn, stjómai'skrárefth'litið, sé best
komið í höndum löglærðra dómara, því
þar sé fyi'st og fremst um lögfræðilegt
verkefni (en auðvitað líka pólitískt) að
ræða. Þar með er líka öðrum þræði við-
urkennt að það er fremur hversdags-
legur hlutur í réttarríki nútímans, þai'
sem stjómarskráin hefur verið sett á
stall sem bindandi lagaviðmið, að lög
séu lögð á mælikvarða stjórnarskrár-
innar. Þó hafa sumar þjóðir falið for-
seta það hlutverk við slíkar aðstæður
að beina því til þingsins að endurskoða
afstöðu sína án þess að geta
stöðvað með öllu framgang
þingviljans.
Gæslu lýðræðislegra
réttinda þjóðarinnar sem
uppsprettu ríkisvalds er
hins vegai' hugsanlega
ágætlega fyrir komið í
höndum forseta. Hans hlut-
verk sé þá að beina póli-
tískri ákvarðanatöku í far-
veg þjóðaratkvæðagreiðslu
þegar tilefni er til, það er
þegar um shk gmndvallar-
málefni er að ræða að óeðli-
legt má teljast að þingið
taki eitt ákvörðun þar um.
Það má því segja að það
hafi verið meira tilefni fyrir forsetann
að hika út af lögunum um Evrópska
efnahagssvæðið heldur en vegna
gagnagi'unnsfrumvarpsins. Síðai'-
nefnda frumvarpið er líka þeim kost-
um búið að hver og einn getur eftir
sem áður tekið ákvörðun fyi'h' sitt
leyti um það hvort hann verður með í
gagnagrunnsframkvæmdinni.
I annarri gi’ein Páls Þórhallssonai' á
morgun verður fjallað um skuldbind-
ingargildi stjórnarskrárinnar.
ÞRIÐJUDAGUR 1. DESEMBER 1998 49
..■■■■■ ... ' ' .. M ... n
Margrét Guðnadóttir prófessor hefur
reynt bóluefni gegn visnu
MARGRÉT Guðnadóttir prófessor segir tilraunina sýna að það sé hægt
að búa til bóluefni gegn hæggengnum veirusjúkdómum.
Hægt að búa til bólu-.
efni gegn hæggeng-
um veirusýkingum
ARGRÉT Guðnadóttir, for-
stöðumaður Rannsóknar-
stofu í veirufræði, hefur búið
til bóluefni gegn visnu/mæðiveiki í
sauðfé. Hún segir að tilraun hafi sýnt
að bóluefni komi að gagni í baráttu
gegn þessum sjúkdómi. Hún telur
jafnframt að árangur af tilrauninni
bendi til þess að hægt sé að búa til
bóluefni gegn eyðniveirunni.
Veiran sem hér um ræðir veldur
tvenns konar sjúkdómum, annars
vegar getur hún lagst á miðtauga-
kei-fið og valdið visnu og hins vegar
farið í lungun og valdið mæðiveiki.
Visna/mæðiveiki eru landlægir sjúk-
dómar í sauðfé víðast hvar í Evrópu,
sérstaklega í Suður-Evrópu.
„Ég byrjaði árið 1991 að reyna að
búa til bóluefni með sömu aðfei'ðum
og mænusóttarbóluefni er búið til. I
meginatriðum er þetta gert á þann
hátt að veiran er sett í formalín og
þar deyr hún. Þetta eru þekktar
brautir sem hafa verið notaðar við
baráttu við aðra sjúkdóma.
Síðan tókst_ mér að fá átta tví-
lembingapör. Ég sprautaði annan tví-
lembinginn en lét hinn vera óspraut-
aðan til samanburðar. Ég sprautaði
þá sex sinnum með hálfs mánaðar
millibili og síðan liðu sjö mánuðir og
þá gaf ég þeim þrjár sprautur til við-
bótar. Síðan lét ég öll lömbin í sam-
býli við sýkt fé.
Þegar mæðuveikin var hér í sauðfé
smitaðist hún yfirleitt þannig að það
kom kind frá sýktum bæ inn í fjárhús
þar sem var ósýkt hjörð. Það nægði
að hýsa skepnurnar saman í stuttan
tíma til að valda smiti. Þetta notfærði
ég mér til að kanna hvort það væri
gagn af þessari bólusetningu.“
Obólusettu kindurnar
smituðust allar
„Útkoman var sú að eftir fjögur ár
höfðu allar óbólusettu kindurnar
smitast, en ekki nema tvær af þess-
um fimm sem voru bólusettar. Ég
missti tvær áður en tilraunin var
komin á það stig að það væri í raun
nokkurt mark takandi á henni. Þær
dóu á fyrstu tveimur árunum. En ég
sat uppi með sex kindur og af þeim er
ég búin að drepa fimm og er búin að
reyna að rækta upp allt sem ég
mögulega get. Það hefur verið mjög
auðvelt að rækta veirur úr öllum sem
voru ekki bólusettar og tveimur bólu-
settum. Önnur þeirra var þó miklu
auðveldari í ræktun en hin. En þrjár
bólusettar kindur hafa algerlega
sloppið við sýkingu þrátt fyrir að hafa
verið í sambýli við sýkt fé. Ég er því
sannfærð um að þetta er virk vörn
gegn hæggengri veirusýkingu.“
Hefur þessi tilraun einhverja víð-
tækari þýðingu fyrir baráttuna gegn
hæggengri veirusýkingu?
„Já, það finnst mér. Eyðniveiran-
er mjög lík veirunni sem veldur
mæðuveiki og visnu. Þær tilheyra
allar sama veiruflokknum og eru með
erfðaefni sem er að stórum hluta
eins. Sjúkdómsmyndin í kindum og í
fólki er ekkert ósvipuð. Það líður
langui' tími frá því viðkomandi smit-
ast þangað til hann verður veikur. Ef
það er hægt að bólusetja fyrir
annarri veikinni myndi ég halda að
það sama ætti við um hina. Ég hef
hins vegar ekkert verið að vinna með
eyðniveiru. Ég er að vinna með
visnu/mæði vegna þess að ég get
gert þetta við erfið skilyrði hér
heima.“
Er ekki a.m.k. Ijóst að þessi tilraun
er mikilvæg í baráttu gegn visnu í.
kindum?
„Jú, það held ég. Við erum ekki
með þennan sjúkdóm á íslandi og þar
af leiðandi er erfitt að gera svona til-
raunir hér vegna þess að það eru allir
mjög hræddir við þennan sjúkdóm.
Honum var útrýmt hér með miklum.
niðurskurði og miklum tilkostnaði í
kringum 1950. Menn eru því mjög
hræddir við að maður vinni með hann
hér. Það sem ég hef reynt að gera er
að spyi'ja að því hvort það sé hægt að
bólusetja með hefðbundnum aðferð-
um gegn svona sjúkdómi. Mitt svar
er já.“
Hvert verður framhald þessara
rannsókna?
„Framhaldið er erfitt, því ég verð-
að hlíta því að vera á Keldum með
þetta. Það sem mig langar að gera er
að fá eigið fjárhús til þess að ég geti
skammtað þetta bóluefni. Það þarf
kannski að endurbæta það eitthvað.
Það þarf einnig að kanna hvað þarf
að gefa mikið af því og hvernig það
geymist. Ég held að þarna séum við
komin með virka vörn í baráttunni
við þessa sjúkdóma þar sem þeir eru
landlægir."
Margrét verður sjötug á næsta ári
og hættir þá sem forstöðumaður
veirurannsóknardeildar. Hún sagðist
hafa mikinn áhuga á að halda áfram
þessum rannsóknum. Hún sagðist
vera í sambandi við erlenda vísinda-
menn sem einnig væi'u sannfærðir
um gildi þessa bóluefnis. „Ég vil
gjarnan fá tækifæri til að þróa þetta
áfram. Mér þætti a.m.k. skrýtið ef
það ætti að henda þessari þekkingu
sem ég hef aflað mér.“