Morgunblaðið - 15.12.1998, Blaðsíða 45

MORGUNBLAÐIÐ
ÞRIÐJUDAGUR 15. DESEMBER 1998 45,^
___________AÐSENDAR GREINAR______
„Það sem Hjálmar lét ósagt um
N ý fundnalandsþ or skinn“
Hjálmar
Vilhjálmsson
Þorskafllnn 6 mlöunum útt af Nýfundnalandi og Lobrador 1850 -1993
Myndin eýnlr oinnig hoildaratofnsfœrðlne og slrarð hrygnlngBretotnslna
ÞORSKAFLINN á miðunum út af Nýfundnalandi
og Labrador 1850-1993 ...
Á DÖGUNUM ritaði
ég greinarstúf í Morg-
unblaðið sem ég nefndi
Drap aflareglan
Nýfundnalands-
þorskinn? Þar lýsti ég
þeim hörmulegu mis-
tökum sem gerð voru
við stjórn veiðanna og
leiddu til þess að afla-
reglunni var ekki fylgt.
Hvað raunverulega var
að gerast þama á mið-
unum uppgötvaðist ekki
fyrr en of seint og stofn-
inn hrundi.
I Morgunblaðinu hinn
9. þessa mánaðar birtist
grein eftii' Jón Krist-
jánsson fiskifræðing
undir sama titli og þetta er ritað og
þar er heldur betur snúið út úr fyrra
skrifi mínu. Ég ætla mér ekki þá dul
að „kristna" félaga Jón, en vegna
þess hvað langt er um liðið vil ég
freista þess að endurflytja mál mitt til
glöggvunar lesendum Morgunblaðs-
ins.
Meðfylgjandi línurit sýnir afla af
Nýfundnalandsþorski frá því 1850 og
þar til veiðar voru bannaðai- 1993 og
stærð veiði-_ og hrygningarstofnsins
frá 1962. Á tímabilinu 1850-1960
jókst ársaflinn hægt og bítandi úr um
150 í 300 þúsund tonn. Um 1960 varð
ævintýraleg aukning á sókninni í
þorskinn á miðunum úti af
Nýfundnaiandi og Labrador. Mestur
varð ársaflinn um 810 þúsund tonn
1968 en meðalafli áranna 1960-1976
er rétt um hálf milljón tonna.
Um miðjan 7. áratuginn var orðið
dagljóst að hverju stefndi og hafði
stofninn látið mildð á sjá eins og fram
kemur á línuritinu. Þegar Kanada-
menn tóku sér 200 mflna fiskveiðilög-
sögu árið 1977 lætur nærri að stofn-
stærðin hafi verið komin niður í einn
fimmta af því sem verið hafði í upp-
hafi aflahrotunnar og gildir einu
hvort miðað er við heildarstofn eða
hrygningarstofn. Það var við þessar
aðstæður sem kanadíska aflai'eglan
var sett. Það þarf varla
sérskólaðan fiskifræðing
til þess að skilja að þeg-
ar svona er komið má
ekki mikið út af bera,
t.d. varðandi nýliðun,
svo illa fari. Og nýliðun-
in brást, menn áttuðu
sig ekki fyrr en of seint
ogþví fór sem fór.
I grein sinni ber Jón
mér á brýn að ég hafi
ekki nefnt hugsanleg
áhrif umhverfisins og
ástands fisksins á hrun
Nýfundnalandsþorsks-
ins. Eins og við vitum
báðir geta umhverfisað-
stæður haft mikil áhrif á
vöxt og viðgang fisk-
stofna. Þorskstofninn við Grænland
er skýrt dæmi um þetta. En það er
meira en lítið vafasamt að kenna
móður náttúru um slysið við
Nýfundnaland og Labrador. Áður en
það er gert verðum við nefnilega að
Við hafrannsóknamenn
höldum aldrei öðru
fram, segir Hjálmar
Vilhjálmsson, en
því sem við vitum
sannast og réttast
á hverjum tíma.
spyrja þehrar spumingar hvernig
stóð á því að hið mikla harðæri sem
var til lands og sjávar við norðanvert
Atlantshaf á seinustu áratugum 19.
aldai- og fram um 1920 hafði engin
sjáanleg áhrif á aflabrögð við
Nýfundnaland og Labrador.
Svar mitt er að stofninn var stór á
þeim tíma, úr honum var hóflega veitt
og þess vegna gat þorskurinn þarna
brugðist við óblíðum aðstæðum, t.d.
með því að flytja sig til suðurs og
vesturs. Nú er öldin önnur. Stofninn
er hruninn og það er einfaldlega eng-
inn efniviður í sjónum til slíkra við-
bragða. Um lélegt ástand fisksins,
sem Jón kennir ætisleysi (óblíðu um-
hverfi), er það að segja að til er önnur
og í þessu tilfelli miklu nærtækari
skýring. Hún felst einfaldlega í því að
undir lokin var veiðiálag togaraflot-
ans orðið slíkt að engu tali tekur. Það
vita allir sem vilja að við slíkar kring-
umstæður „yngist“ stofninn hratt og
fljótlega kemur að því að gamali
hrygningarfiskur sést ekki lengur.
Ekkert er lengur að hafa á hefð-
bundnum fiskislóðum og þá er leitað
annað, oft í þa hluta stofnsins sem
hægar vaxa. Árið 1992 var t.d. svo
komið að meðalaldur í afla var 5,6 ár
og nánast enginn fiskur eldri en 8
ára. Þessi aldursdreifing er í hæsta
máta óeðlileg fyrir þorsk sem vex
jafn hægt og verður jafn gamall raun-
in er við Nýfundnaland og Labrador.
Loks verður ekki hjá því komist að
víkja að niðurlagsorðunum í grein
Jóns Kristjánssonar, en þau eru eft-
irfarandi:
„Sú spurning verður æ áleitnari
hvers vegna þessir menn séu að verja
rangar ráðleggingar um nýtingu fisk-
stofna. Má ekki vitnast að þeu hafi
allan tímann verið að vaða í villu? Má
ekki koma í ljós að ráðin um friðun til
uppbyggingar fiskstofna eru röng og
leiða til rýrnunar þeiira? Ef sann-
leikurinn kæmi í ljós myndu þeir þá
missa starfið? Einn liður í því að
halda blekkingarleiknum áfram er að
segja ekki allan sannleikann."
Ef ég skil íslensku er Jón að bera
mig og raunar alla stai-fsmenn Haf-
rannsóknastofnunaiinnar svo þung-
um sökum að telja má til at-
vinnurógs. í mínum huga eru slíkar
ásakanir gi-afalvarlegt mál og engum
sæmandi. Lesendum Morgunblaðs-
ins tfl huggunar get ég hins vegar
fullyrt að ofanritaðar ásakanir Jóns
Kristjánssonar eiga við engin rök að
styðjast. Við hafrannsóknamenn
höldum aldrei öðru fram en því sem
við vitum sannast og réttast á hverj-
um tíma. Við höfum ekki alltaf verið
boðberar góðra tíðinda - en þrátt
fyrir það höldum við enn vinnunni.
Höfundur er fískifræðingur á
Hafrannsóknastofnuninni.
Framkvæmd einkavæðingar
og hvar á að byrja?
EINKAVÆÐINGU
framhaldsskólanna tel
ég að eigi að fram-
kvæma þannig, að inn-
an hvers skóla eigi að
stofna hlutafélag af
þeim aðilum sem
mestra hagsmuna eiga
að gæta og hafa viður-
væri sitt af starfsemi
stofnunarinnar. Þessir
aðilar eru: Kennarar,
skólastjórnendur og
aðrir starfsmenn skól-
anna. Eigendur munu
síðan kjósa skólanum
stjórn. Eignarhlutur
framangi-eindra aðila
þai’f þó ekki að vera
100%. Vel kemur til
greina að aðrir aðilar eigi hlut. T.d.
getur verið skynsamlegt út frá fag-
legu og markaðslegu sjónarmiði að
fá fulltrúa foreldra í stjórnir skól-
anna. Hlutafélagið, sem stofnað
verður, mun síðan gera samning við
ríkið um rekstur viðkomandi skóla.
Hægt er að hefja einkavæðinguna
í næstum hvaða skóla sem er. Ymis-
legt mælir þó með því að byrja
þetta ferli í bekkjarkerfisskólum,
svo sem Menntaskólanum í Reykja-
vík eða Menntaskólanum við Sund.
Einnig væri það spennandi verkefni
að takast á við að einkavæða ein-
hvern fjölbrautaskólanna, svo sem
Menntaskólann við Hamrahlíð eða
Pjölbrautaskólann í Breiðholti.
Segja má að flestir framhaldsskól-
anna séu ágætlega hæfir til verk-
efnisins. Kostir þess að einkavæða
með þessum hætti eru þeir að skól-
arnir fá þá stjórn sem
er ábyrg fyrir rekstrin-
um, en á það skortir
nú. Sú ábyrgð á ekki
aðeins að ná til fjár-
hagslegs hluta rekstr-
arins heldur einnig til
faglega hlutans.
Hvenær á að
hefjast handa?
Strax! Frestun máls-
ins er ekki til neins
gagns. Auðvitað þarf þó
að hefja ferlið með
vandaðri kynningu á
málinu.
Ókeypis kerfí?
Nei, svo sannarlega
verður það ekki ókeypis. Framhalds-
skólarnir kosta mikla fjái-muni í dag
og ekkert bendir til þess að hægt sé
að minnka þann kostnað. Þvert á
móti bendir ýmislegt til þess að
æskilegt væri að auka fjárfestingu í
menntun. Svo dæmi sé tekið um
kostnað í menntakerfinu í dag er
kostnaður við „meðalstúdent“ u.þ.b.
1.200 til 1.500 þúsund, en þá er und-
an skilinn kostnaðurinn sem liggur í
fasteignum skólanna. Miðað við þær
þjóðir sem við berum okkur saman
við í lífskjörum telst það ekki mikill
kostnaður við framhaldsskólanám.
Áfram verður gert ráð fyrú að
kostnaður við framhaldsskólanám
verði að mestu greiddur af ríkinu.
Núverandi stjórnkerfi
I lögum um framhaldsskóla er
stjórnun þeirra margskipt. Akveðnir
Skólarnir fá stjórn,
segir Ólafur Haukur
Johnson, sem ábyrg
er fyrir rekstrinum.
þættir heyra undir fjárhagslega
stjórnir þeirra sem nefnast skóla-
nefndir. Áðrir þættir falla undir það
sem á að heita fagleg stjórnun
þeirra og nefnist skólaráð. Enn aðr-
ir þættir í starfinu heyra svo einung-
is undir skólameistara eða rektor.
Þar hefur enginn íhlutunarrétt,
hvorki skólanefnd né skólaráð, jafn-
vel ekki menntamálaráðherra sem
þó á að heita yfirmaður ríkisrekna
skólakerfisins. Að sumum þáttum í
stjórnun skólans koma svo kennara-
fundir með umsagnai-rétt. Umsagnir
kennarafunda er þó hægt að hunsa
að geðþótta stjórnenda þannig að
hlutur þeirra í stjórnuninni er
óverulegur.
Þetta ruglingslega og flókna
stjórnkerfi með menntamálaráð-
herra, skólameistara, skólanefnd,
skólaráði, kennarafundum,
(áheyrnar) fulltrúum kennara og
(áheyrnar) fulltrúum nemenda, er í
senn óæskilegt og óskipulagt og út
frá faglegum stjórnunarsjónarmið-
um hreinasta klúður. Þetta stjórn-
kerfi gerir ríkisreknu framhalds-
skólana að hálf stjórnlausum stofn-
unum. Stangast hagsmunir á inn-
byrðis án þess að einn aðili hafi þar
úrskurðarvald. Má í þessu sam-
bandi benda á að stjórn sem ber
einungis faglega ábyrgð (skólaráð)
gerir það sem í hennar valdi stend-
ur til að standa sem best að þeim
þáttum sem að henni snúa, óháð því
hvaða kostnaður er því samfara. Á
sama hátt reynir fjárhagslega
stjórnin (skólanefndin) að halda út-
gjaldahlutanum í lágmarki án þess
endilega að taka tillit til nauðsyn-
legra þarfa faglega starfsins. Þetta
getur leitt til árekstra og vanda-
mála sem erfitt er að leysa. Stjórn
einkafyrirtækis sem sér um rekstur
skóla þarf að hafa bæði faglega og
fjárhagslega hagsmuni að leiðar-
ljósi samtímis. Verði skólinn rekinn
með tapi vegna of mikilla útgjalda
munu eigendur tapa fé sínu. Ahrifin
eru svipuð ef faglegu stjórnuninni
er ábótavant. Þá munu viðskipta-
vinirnir (nemendur) hverfa og skól-
inn verða af tekjum. Allt ber að
sama brunni: Báðir þættir stjórn-
unarinnar verða að vera í lagi. Því
miður verður það ekki sagt um nú-
verandi stjórnkerfi framhaldsskól-
anna.
I þessum línum hef ég varpað
fram, í mjög grófum dráttum, hug-
myndum um það hvers vegna það er
æskilegt að einkavæða framhalds-
skólana. Ekki er möguleiki að fjalla
um það í smáatriðum hvernig fram-
kvæma á slíka einkavæðingu. Það
bíður vonandi betri tíma. Mál af
þessari stærð þarfnast umræðu áður
en því er hrint í framkvæmd. Því
væri fróðlegt að heyra fleiri sjónar-
mið um málið.
Höfundur er viðskiptafræðingur og
skólnstjóri Hrnðlcstrarskólans.
Ólafur Haukur
Johnson

Undurljúftfy,
háttuin
IlnwúkiJ °9
Peppennint
Endurnœrandi
°9 frúikandi
Camomik
Ljúffengtog
'norgunMrið