Morgunblaðið - 13.04.1999, Síða 42

42 ÞRIÐJUDAGUR 13. APRÍL 1999
MORGUNBLAÐIÐ
Um menn-
ingarneyslu
„Með fjöldaframleiðslunni er hin
dularfulla (nánast guðlega) tilurð
verksins afhelguð sem færir það nær
hinum almenna neytanda oggerirhann
jafnvel þátttakanda í sköpunarferlinu,
fjöldaframleiðslan demókratíserar með
öðrum orðum listina. “
M
enn hafa ekki
verið á eitt sáttir
um áhrif hins
svokallaða
menningariðnað-
ar. Á fyrri hluta aldarinnar
lýstu margir yfir áhyggjum sín-
um af því að hann hefði for-
heimskandi áhrif, hann hefði
ekki aðeins skemmandi áhrif á
fegurðarsmekk almennings
heldur væri hann beinlínis tæki
valdastéttanna til þess að hafa
stjórn á lýðnum. Þýsku heim-
spekingarnir Theodor Adomo
og Max Horkheimer, héldu því
fram í frægri grein sinni frá
miðjum fimmta áratugnum,
„The Culture Industry: En-
lightenment as
VIÐHORF
Eftir Þröst
Helgason
Mass Decept-
ion“, að menn-
ingariðnaður-
inn væri not-
aður á markvissan hátt til þess
að fella fjöldann í sama mótið,
dælt væri í hann endalausu
rusli sem sendi í raun allt sömu
skilaboðin en liti út fyrir að
vera bæði frumlegt og sínýtt á
yfirborðinu. Þannig væri byggt
undir ríkjandi ástand, ríkjandi
valdahlutföll með afþreyingu
sem leiddi huga fjöldans frá
hans raunverulegu aðstæðum.
Adomo og Horkheimer töldu
reyndar að menningariðnaður-
inn hefði smitað út frá sér,
menningin setur sama merki-
miðann á alla hluti, sögðu þeir.
Það er blekking að það ríki
menningarlegt upplausnará-
stand af einhverju tagi vegna
þess að trúin hafi misst opin-
bera stöðu sína eða tæknin
sundrað heimsmyndinni. Kerfið
sem við búum við er þvert á
móti einsleitt, eins og kvik-
myndimar og fjölmiðlai-nir era
til merkis um, sögðu þeir enn-
fremur. Meira að segja póli-
tíkusamir era allir steyptir í
sama mótið, enda ríkir í raun
og vera einræði.
Þessi grein Adomo og Hork-
heimer hefur haft mikil áhrif
allt til þessa dags, að minnsta
kosti er þetta algengur tónn í
greinum alvarlega þenkjandi
vitundarvarða; varað hefur ver-
ið við óæskilegum og heimsk-
andi áhrifum kvikmyndanna,
sjónvarpsins, tölvuleikjanna
o.s.frv. Nokkram áram áður en
Adomo og Horkheimer birtu
grein sína skrifaði hins vegar
annar þýskur fræðimaður,
Walter Benjamin, grein sem
hefur ekki fallið jafn vel að
andróðurshneigð vitundarvarð-
anna en hún lýsti öllu jákvæðari
sýn á tækni- og vélhyggju
menningariðnaðarins. Nýstár-
leg hugsun þessarar greinar,
sem heitir því fráhrindandi
nafni „The Work of art in the
Age of Mechanical Reproduet-
ion“, hefur þó engu að síður sí-
ast inn í skrif fræðimanna á síð-
ustu áratugum, þótt hún hafi
lengi framanaf legið í þagnar-
gildi.
Benjamin, sem var félagi
þeirra Adorno og Horkheimer í
fræðahópi sem kenndur er við
Frankfurtarskólann, var raunar
einn af mikilvægustu fyrirrenn-
uram póstmódernista sjöunda
og áttunda áratugarins, ekki
síst Jean Baudrillard. Benjamin
var þannig fyrstur til þess að
rannsaka hvemig þeir mögu-
leikar sem tæknin býður upp á
til að endurframleiða (eða búa
til staðgengla fyrir, fjöldafram-
leiða) alla hluti, þar á meðal
listaverk, hefði áhrif á skynjun
okkar á veraleikanum. Þegar
listaverk er endurframleitt
sagði Benjamin að það missti
uppranaleika sinn (vísun til
upprana síns, höfundar). Þetta
hafði góð áhrif að hans mati
vegna þess að um leið taldi
hann að viðtaka verkanna
breyttist; með fjöldaframleiðsl-
unni er hin dularfulla (nánast
guðlega) tilurð verksins af-
helguð sem færir það nær hin-
um almenna neytanda og gerii'
hann jafnvel þátttakanda í
sköpunarferlinu, fjöldafram-
leiðslan demókratíserar með
öðrum orðum listina. Benjamin
taldi því menningariðnaðinn
geta frelsað almúgann, léð hon-
um mál í hinni pólitísku um-
ræðu, en ekki hneppt hann í
fjötra eins og Adorno og Hork-
heimer héldu fram. Neytandinn
er ekki óvirkur og þögull, held-
ur tekur hann þátt í því að
skapa eða ákveða merkingu
sem tiltekið verk inniheldur.
I grein sinni skilgreindi
Benjamin það sem hann kallaði
„ára“ klassískra listaverka fyrri
alda. Með tilkomu nýrra miðla
og nýrrar tækni taldi hann að
listaverk hefðu tapað þessari
ára. Missir árannar var Benja-
min ekki að öllu leyti sársauka-
laus. Hann taldi til dæmis að
með áranni gæti horfið dýr-
mætur menningarlegur fjár-
sjóður sem lifað hefði í ólíkum
listformum, bókmenntum, tón-
list, myndlist. Á hinn bóginn
taldi hann að hvarf hennar væri
einungis ein af birtingarmynd-
um þeirrar sögulegu hneigðar
almúgans til þess að yfirvinna
muninn á háu og lágu (bæði í
menningarlegu og samfélags-
legu tilliti). I þeim skilningi
væri áramissirinn af hinu góða.
Grein Benjamins hefur ann-
ars vegar verið kveikjan að
hugmyndum á borð við þær
sem Baudrillard hefur sett
fram um að hinn póstmódemi
heimur sé ekki raunveralegur
heldur eftirlíking raunveruleik-
ans. Tákn hafa misst skírskotun
sína að mati Baudrillards, era
orðin tóm, ef svo má segja.
Hins vegar hefur greinin opnað
mönnum sýn á virkni einstak-
lingsins eða neytandans í sköp-
unarferli listaverks; þannig hef-
ur neytandinn ekki verið talinn
fórnarlamb menningariðnaðar-
ins sem héldi honum í greipum
fáfræði heldur gagnrýnn þátt-
takandi sem kynni að velja og
hafna, gagnrýna og nýta.
UMRÆÐAN
Ofugmælin um kvdtann
og landsbyggðina
ÞVÍ er stundum
haldið fram að núver-
andi kvótakerfi í fisk-
veiðum feli í sér ein-
hverja sérstaka vernd
fyrir landsbyggðina.
Einstaka menn nefna
jafnvel orð eins og
„stöðugleika" í þessu
viðfangi. Ef aðrir tjá
sig á hinn bóginn um
skort á réttlæti og jafn-
ræði í þessu kerfi eru
þeir umsvifalaust sak-
aðir um „aðför að
landsbyggðinni“. Hugs-
anlegt veiðileyfagjald
eða uppboð á aflamarki
er í sama dúr kallað
„álögur á landsbyggðina".
Hvorttveggja er, þegar að er gáð,
hrein öfugmæli.
Markmið hugmynda af þessum
toga er ekki síst að lækka verðið á
þeim kvóta sem býðst og auðvelda
smáum byggðarlögum þannig að
komast yfir aflaheimildir. Þeir sem
berjast fyrir breytingum á núver-
andi kerfi benda á þá byggðaröskun
sem það veldur eða ýtir undir og við
þekkjum nú þegar frá stöðum eins
og Ólafsfirði og Breiðdalsvík. Þessi
grein er skrifuð til að skýra allt
þetta nokkra nánar.
Óseyri eftir með sárt
ennið: Öll meiri háttar
útgerð er horfin af
staðnum en þar er í
staðinn verkaðm' fiskur
sem^ fluttur er frosinn
til Óseyrar frá öðram
heimsálfum. Upphæðin
sem fjölskyldurnar
fengu fyrir kvótann
hefði hins vegar dugað
til að kaupa húsnæði
handa öllum íbúum Ós-
eyrar á höfuðborgar-
svæðinu. Er nokkm'
furða að lofsöngur
stjórnmálamanna um
ágæti kvótakerfisins
fyiir landsbyggðina
hljómi sem öfugmæli í eyram þessa
fólks?
Þessi saga er því miður sönn sem
Fiskveiðistjórnun
Það gangverk byggða-
röskunar sem núver-
andi kvótakerfí felur í
sér, segir Þorsteinn
Vilhjálmsson, er eins
Þorsteinn
Vilhjálmsson
Uppskrift að
byggðaröskun
Uppskriftin að byggðaröskuninni
sem kvótakerfið felur í sér er
ofureinföld:
Hugsum okkur að afkomendur
Jóhanns Bogesens, kaupmanns og
útgerðannanns á Óseyri við Axlar-
fjörð, ættu alla útgerð þar ásamt
kvótanum. En kynslóðaskipti standa
íyrir dyi-um og í ljós kemur að
næsta kynslóð er afhuga útgerð.
Ekki sakar að nokkrar fjölskyldur
sjá sér þarna færi á að auðgast um
nokkra milljarða króna með því að
selja aflaheimildirnar (varanlega
kvótann). Það er síðan gert og stór-
útgerðarmennirnir á Sflisfirði kaupa
kvótann þrátt fyiir óskiljanlega hátt
verð. En þetta geta þeir í skjóli þess
að þeir eiga fyrir mikinn kvóta sem
þeir hafa ýmist fengið ókeypis í upp-
hafi vega eða keypt fyrir slikk með-
an kerfið var að mótast. Bankinn er
þeim líka innan handar í þessu.
Sveitarfélagið á Óseyri hefur að vísu
forkaupsrétt að kvótanum en hann
er svo dýr að sveitarstjórnin treystir
sér ekki í slík ævintýri. Hún reynir
að ýta undh' aðra líklega aðila í
plássinu að ganga inn í kaupin eða
kaupa kvóta í staðinn, en allt kemur
fyi-ir ekki. Og að lokum situr fólkið á
öruggt og gangur
himintunglanna.
dæmisaga: Hún hefur gerst, er að
gerast og mun gerast í hverju sjáv-
arplássinu á eftir öðra ef ekkert er
að gert. Þetta er eins víst og að nótt
kemur á eftir degi. Gangverk þess-
arar sögu er nefnilega alveg eins ör-
uggt og gangverkið sem veldur
dægraskiptum. I stað þyngdarkrafts
og lögmála Newtons eru helstu
þættirnir í gangverki Óseyrarsög-
unnar framsal kvóta, lítið framboð á
honum, þar af leiðandi hækkun
kvótaverðs upp úr öllu valdi og síðan
vanmáttur sveitarfélags eða annarra
á sama stað að kaupa kvóta til út-
gerðar þar í stað þess kvóta sem fer.
Allt þetta ber að sama brunni. Rétt
eins og vatn rennur undan halla er
spurningin ekki hvort Óseyranum
muni fjölga heldur hvar hinn beitti
ljár kvótans ber niður næst, og ná-
kvæmlega hvenær.
Eðlileg „hagræðing"?
Nú kann einhver að spyrja hvort
þetta sé ekki bara allt í lagi; er þetta
ekki það sama og er að gerast allt í
kringum okkur og í öllum atvinnu-
vegum, að fýrirtæki eða rekstrarein-
ingar eru að stækka? Er þetta ekki
það sem kallað er hagræðing? En
svarið við því er nei; útgerðarfyrir-
tæki eru ekki að svo stöddu sam-
bærileg við verslanir að þessu leyti.
Oft og tíðum er þjóðhagslega hag-
kvæmt að verslanir renni saman
enda hefur það leitt til verulegrar
lækkunar á vöraverði. Við höfum
aukinheldur sjálf stuðlað að þessu
með því að versla við stói-markaðina.
En það liggur alls ekki fyrir með
óyggjandi rökum að stækkun fýrir-
tækja í útgerð með tilfærslu á veiði
sé þjóðarheildinni hagkvæm á sama
hátt. Þetta stafar af því að „það er
nefnilega vitlaust gefið“ eins og
skáldið sagði. Það sést einna best af
þvi sem ég sagði áðan, að möguleik-
ar manna til að kaupa kvóta á upp-
sprengdu verði takmarkast að
mestu við þá sem eiga hann mestan
fyrir. Þeir byrja leikinn með greini-
legri forgjöf fram yfir smærri fyrir-
tæki og smærri byggðarlög að
ónefndum þeim bjartsýnismönnum
sem kynnu að láta sér detta í hug að
byrja útgerð frá grunni. Þess konar
bjöguð samkeppni á lítið skylt við
raunverulegt markaðskerfi og
tryggir engan veginn hámarks hag-
kvæmni.
„Allt í plati“?
Byggðin úti um land á sem kunn-
ugt er í vök að verjast af ýmsum
ástæðum sem varða raunverulegar
og yfirleitt óumflýjanlegar breyting-
ar á lífsháttum, leikreglum og at-
vinnulífi. En þar á ofan bætist fisk-
veiðistjórnarkerfi sem er hreinar
mannasetningar íslenski'a stjórn-
valda og er í rauninni „allt í plati“
eins börnin mundu segja.
Stjórnmálamenn okkar era nú að
hita sig upp í kosningabaráttunni.
Eg vona að þeir láti af þeim öfug-
mælum að hugmyndir um breyting-
ar á fiskiveiðistjórninni séu „aðför
að landsbyggðinni." Margar þessar
hugmyndir stefna að stórlækkun á
verði kvótans og eru því þvert á
móti til þess fallnar að stuðla að
sterkari byggð í sjávarplássum þeg-
ar til lengdar lætur. Sem dæmi um
það vil ég nefna hugmyndir áhuga-
hóps um Auðlindir í almannaþágu
sem er að finna á veffanginu kvot-
inn.is. Heilbrigð, vönduð og ígrund-
uð fiskveiðistjórn mun að sjálfsögðu
umfram allt styrkja íslenskan sjáv-
arútveg um allt land, ekki með dekri
við hverfula stundarhagsmuni ein-
stakra manna, heldur með aðhaldi
og umhyggju sem skilar sér í traust-
um undirstöðum í framtíðinni.
Höfundur er prófessor i
eðlisfræði og vísindasögu.
Vinsamleg ábending til
„talsmanns námsmanna“
KOSTULEG ritdeila
virðist í uppsiglingu. I
grein sinni „Botnlaus
heimtufrekja stúdenta"
í Morgunblaðinu
þriðjudaginn 23. mars
gagnrýndi Björgvin
Guðmundsson fram-
komu fulltrúa hags-
munasamtaka stúdenta
fyrir að reka ósvífna
kröfugerðarpólitík.
Benti hann þar á þá
gjöf sem færð er náms-
mönnum frá vinnandi
fólki í landinu með nið-
urgreiddum lánum, nið-
urgreiddum íbúðum,
niðurgreiddri barna-
pössun og ýmsum öðram fríðindum
námsmannsins. Jafnframt benti
Björgvin á þá staðreynd að mál-
flutningur „talsmanna námsmanna"
endurspeglar ekki afstöðu nema
hluta háskólanema, því 60% þeirra
fjármagna nám sitt sjálf, þrátt fyrir
ríkulega úthlutun almannafjár til
námsmanna. Því má við
þetta bæta að innan við
24% af heildarfjölda
háskólanema styðja
„talsmenn náms-
manna“ í Röskvu, þrátt
fyrir að þeir tali í nafni
allra.
I grein sinni „Ur
Vöku í Heimdall" í
Morgunblaðinu
fimmtudaginn 25. mars
svarar einn „talsmanna
námsmanna", Pétur
Maack Þorsteinsson
grein Björgvins. í
grein sinni teflir „tals-
maðurinn“ fram ýms-
um kostulegum stað-
hæfingum. Aðeins skal gerð athuga-
semd við þá fullyrðingu sem fram
kom í útdrætti greinarinnar. Þar
sagði: „Námsmenn fara ekki fram á
annað, segir Pétur Maack Þor-
steinsson, en að lögum frá 1982
verði komið í framkvæmd."
Athygli „talsmanns námsmanna"
Stúdentar
Lög sem hafa verið
felld úr gíldi eru
ekki lög, segir Einar
Hannesson, þau eru
réttarsaga.
skal vakin á því að lögunum frá 1982
verður ekki komið í framkvæmd úr
þessu fremur en lögum nr. 23/1914
um verndun héra. Stafar það af því
að hvor tveggja þessi lög hafa fyrir
löngu verið felld úr gildi. Lög sem
hafa verið felld úr gildi era ekki lög,
þau eru réttarsaga. Um lánasjóð ís-
lenskra námsmanna gilda nú lög nr.
21/1992 sem eru allfrábrugðin eldri
lögum eins og „talsmenn náms-
manna“ bentu rækilega á fyrir sjö
áram.
Höfundur er lögfræðingur.
Einar
Hannesson