Morgunblaðið - 13.04.1999, Blaðsíða 55

MORGUNBLAÐIÐ
MINNINGAR
ÞRIÐJUDAGUR 13. APRÍL 1999 55 A
sjúkrabeð hennar. Þrjú síðustu ár
hennar tók það orðið svo á hann að
heimsækja þessar stofnanir, horfa
upp á gamalt lasburða fólkið og
fylgjast með móður sinni hraka
hægt og bítandi, að hann treysti sér
ekki nema einu sinni til tvisvar í
viku, og leið honum alltaf illa þá
daga sem honum fannst hann verða
að fara. Frá þessu segi ég til að
sýna þá ræktarsemi sem Birgir
sýndi foreldrum sínum alla tíð; og
jafnframt þá alúð og drenglund
sem var einn ríkasti þátturinn í fari
hans, ásamt þeirri gáfu að geta
skapað listaverk. Ekki var hann
síðri gagnvart starfsfélögum sínum
meðan hann hafði þrek og heilsu til
að starfa við Þjóðleikhúsið, eða
þeim fáu sem hann gerði að vinum
sínum. Birgir hafði sterka réttlæt-
iskennd; hann var afar viðkvæmur í
lund, dulur, hógvær og hlédrægur,
en gat á góðum stundum verið
manna fyndnastur og skemmtileg-
astur. Gamansemina átti hann ekki
langt að sækja þar sem voru þeir
bræður Grímur faðir hans og Jón
Engilberts listmálari; en það var
oft bókstaflega ógleymanlegt að
heyra þá segja frá.
Segja má að Birgir hafi að mestu
verið einfari. Hann átti erfitt með
að sækja mannfagnaði; leið aldrei
vel í fjölmenni, en naut sín þeim
mun betur í samræðum við vini
sína; þar er tveir voru saman komn-
ir. A afmælisdegi hans vorið 1975
opinberuðu þau trúlofun sína, Birg-
ir og Rósa Ingólfsdóttir, þá starfs-
maður sjónvarpsins, og man ég
ætíð hve glatt var þá á hjalla á
Njálsgötunni, sem svo oft
endranær, að ég tali nú ekki um ef
þær mæðgur Tove, kona Jóns mál-
ara, Birgitta og Gréta, sem þá var
ung stúlka, komu til veislu. Sam-
band þeirra Birgis og Rósu varði
ekki lengi. Að ári liðnu höfðu þau
slitið sambandinu. Birgir hélt
áfram að búa í foreldrahúsum, en
þar bjó hann reyndar einn síðustu
ellefu árin. Þrátt fyrir oft bága
heilsu kom hann samt miklu í verk
um ævina. Hann var málari á mál-
arasal Þjóðleikhússins í mörg ár, og
gerði jafnframt fjölda leikmynda
við leikhúsið. Málverk málaði Birg-
u í frístundum, notaði hann mikið
klippitækni í málaralistinni. En
þrátt fyrir margar afburða fallegar
myndir og vel unnar, þar sem oft-
ast bjó eitthvað hugrænt undir;
eitthvað sem sagði manni meira en
það sem litirnir sögðu, þá vildi hann
aldrei halda sýningu á þessum
verkum sínum. Auk þessa skrifaði
Birgir sex leikrit, er öll hlutu náð
fyrir augum þeirra er leikrit velja
til sýningar. Fjögur þeirra frum-
sýndi Þjóðleikhúsið, Leikfélagið
Gríma í Reykjavík flutti eitt og
Menntaskólinn á Akureyri eitt.
Fyrsta verk Birgis er Þjóðleikhúsið
flutti, „Loftbólurnar“, var einnig
tekið upp fyrir sjónvarpið og sýnt á
öllum Norðurlöndunum. Einnig var
leikrit hans úr Þjóðleikhúsinu
„Hversdagsdraumur" sýnt í sjón-
varpinu hér heima. Arið 1982 gaf
bókaútgáfan Iðunn svo út bók eftir
Birgi, „Andvökuskýrslurnar“. Voi-u
það þrjár langai' smásögur. Eina
söguna lét Ríkisútvarpið flytja og
önnur var valin í safn bestu hroll-
vekjusagna íslenskra sem Almenna
bókafélagið gaf út fyrir nokkrum
árum. Síðusu misserin vann hann
að langri skáldsögu, yfir 400 bls. að
lengd. Náði hann að ljúka fyrstu
gerð sögunnar, en átti eftir að
stytta hana og fullvinna áður en
hann lést. Þá hafði hann í bígerð að
skrifa eitt leikrit „að lokum“ eins og
hann orðaði það, og var farinn að
viða að sér efni til þeirrar vinnu.
Vinátta mín við fjölskylduna á
Njálsgötu 42 stóð yfir í ríflega hálf-
an fjórða áratug, og slíkur heima-
gangur var ég þar á stundum að ég
var oft eins og einn af fjölskyld-
unni. Heilt sumar var ég hvergi
nema þar. Alltaf var mér tekið með
kostum og kynjum. Er ég var við
nám erlendis, hvort heldur það var
í Lundi eða London, fékk ég ósjald-
an senda dagblaðapakka frá þeim
með nýjustu fréttum að heiman.
Slík var hugulsemi þessa fólks.
Það sem dró okkur svo saman
sem raun bar vitni voru skoðanir á
mönnum og málefnum; auk okkar
Birgis, listir og bókmenntir, að
ógleymdri íslensku knattspyrnunni.
Þrátt fyrir lasleika Birgis síðustu
misserin gaf hann allt sem hann
átti í að skrifa; en var jafnframt
hinn mesti lestrarhestur, sérstak-
lega á fagurbókmenntir, og lauk
hverri bókinni á fætur annarri. Ef
allt um þraut með fréttir úr dag-
lega lífinu, eða heimspólitíkinni,
gátum við alltaf rætt um síðustu
bækur er við höfðum lesið. Dag-
lega, ýmist snemma morguns eða
um kvöldmatarleytið, hringdi hann
í mig, og við tókum púlsinn á ver-
öldinni og mannlífinu í örfáar mín-
útur, auk þess sem ég heimsótti
hann eftir því sem ég hafði tíma til.
Sjálfur fór hann sjaldan út úr húsi
síðustu misserin nema til brýnustu
útréttinga og matarinnkaupa.
Þó var eitt sem lífgaði Birgi mik-
ið þetta síðasta skeið ævi hans, en
það voru ferðalög á erlendar slóðir.
Hann hafði frá bamsaldri ferðast
mikið um Evrópu með foreldrum
sínum, en árið sem móðir hans dó
hafði hann ekki farið út fyrir land-
steinana í milli fimmtán og tuutt-
ugu ár. Spurði hann mig einn góðan
veðurdag hvort ég væri ekki til í að
koma með sér á slóðir er við höfð-
um verið á fyrir tuttugu árum.
Halda þar með bæði upp á það, um
leið og fimmtugsafmæli sitt. Varð
úr að við fórum, en það leiddi svo af
sér að á síðustu tæpum þremur ár-
um höfðum við farið í fjórar ferðir
saman, þá síðustu til tveggja af
Kanaríeyjunum, nú eftir miðjan
janúar sl. og fram í febrúar. í þess-
ari ferð sagði ég Birgi að nú væri
nóg komið af ferðalögum að sinni
og yrði þessi síðasta ferð okkar
saman á þessari öld. Samþykkti
hann það með gamansömu brosi á
vör. Hugur manns starfar stundum
á sérstæðan hátt; hann spurði: „Er
þetta kannski síðasta ferð okkar
fyrir fullt og allt?“ Ekki festi ég
lengi hugann við það, og báðir
ákváðum við að fljótlega á næstu
öld færum við af stað á ný. En -
það verða engar ferðir okkar sam-
an á næstu öld, þótt aðeins tæp tvö
ár séu til næstu aldamóta; ekki einu
sinni þótt aldamótin verði færð
fram, og haldið verði upp á þau um
næstu áramót. Birgir er skyndilega
allur. Hann sem alla tíð hafði ótta
af dauðanum, hann er ekki lengur
til nema sem minning. Hann sem
sagði við mig á þessum suðræna
eyjaklasa í janúar sl. að það væri
eiginlega lágmark að maður ætti
fimmtán til tuttugu ár eftir og næði
a.m.k. sjötugu. Hann sem næst er
hann færi ætlaði að dvelja þar helst
tvo til þrjá mánuði; hann fer ekki
meir.
Það er hryggilegt að jafn hrekk-
laus drengur og Birgir var skuli
deyja aðeins 52 ára að aldri; frá öllu
því sem hann var að gera, langaði
til, og ætlaði að gera. Við öll sem
þekktum Birgi, og ef til vill fleiri,
verðum fyrir bragðið fátækari en
við annars hefðum orðið.
Ég sendi öllu frændfólki hans
mínar innilegustu samúðarkveðjur.
Blessuð sé minning Birgis Engil-
berts.
Jón Júlíusson.
Fréttin um andlát vinar míns,
Birgis Engilberts, kom sem reiðar-
slag, en aðeins voru nokkrir dagar
liðnir frá því að við ræddum saman
um nýafstaðna utanlandsferð hans
sem greinilega hafði verið afar
ánægjuleg.
Birgir, eða Diddi eins og hann
var kallaður af sínum nánustu, ólst
upp á miklu menningarheimili for-
eldra sinna, Laufeyjar Magnús-
dóttur og Gríms Engilberts rit-
stjóra, á Njálsgötu 42 hér í borg.
Hann var eina barn foreldra sinna
og ólst upp við ómælda ást og um-
hyggju þeirra beggja. Strax á unga
aldri var ljóst að listamannsgenið
blundaði í honum, enda stutt í slíkt
bæði í fóður- og móðurætt. Þegar
ég man fyrst eftir mér sem strák-
hnokki í heimsókn á Njálsgötunni,
er afar skýi- myndin af Didda, unga
mannninum á heimilinu sem þá
þegar, vel innan við tvítugt, var
orðinn liðtækur myndlistarmaður,
var við nám í leiktjalda- og bún-
ingahönnun í Þjóðleikhúsinu og var
auk þess farinn að skrifa smásögur
og stutt leikrit. Ofáar ferðirnar fór-
um við saman niður í kjallara á
Njálsgötunni og skoðuðum hin
ýmsu sviðslíkön sem hann hafði
hannað og fannst mér ávallt sem
einhver ævintýraheimur opnaðist á
þessum samverustundum okkar,
þegar hann leiddi mig í gegnum
hugmyndir sínar með söguþráð við-
komandi verks til hliðsjónar.
Birgir Engilberts var fæddur
listamaður, með öllum þeim kostum
og göllum sem slíkum gáfum oft
vilja fylgja. Þegar hann er aðeins
tvítugur að aldri frumsýnir Þjóð-
leikhúsið einþáttung eftir hann,
Loftbólur, við góðar undirtektir.
Hafa sjálfsagt ekki margir leikið
slíkt eftir jafn ungir að árum.
I framhaldi var þetta verk sýnt í
Ríkissjónvarpinu og í sjónvarps-
stöðvum hinna Norðurlandanna.
Ari síðar er Lífsneisti fi-umsýndur
og 1972 og 1986 á hann verk á stóra
sviði Þjóðleikhússins. Smásagna-
safnið Andvökuskýrslurnar koma
einnig út hjá Iðunni árið 1982.
Rétt fyrir andlátið hafði hann
lokið við sitt stærsta ritverk, skáld-
sögu sem hann hafði unnið að um
lengri tíma. Er óskandi að hún
megi birtast almenningi þótt skáld-
ið sé burtkallað frá okkur allt of
snemma. Síðustu dagana fyrir and-
látið vann hann að nýjum og spenn-
andi verkum sem áttu hug hans all-
an. Vona ég að honum megi auðn-
ast að ljúka þeim þó annars staðar
verði.
Diddi var afkastamikill myndlist-
armaður á stundum, þótt skriftirn-
ar ættu hug hans stærstan. Mynd-
listin virtist vera honum nokkurs
konar uppfylling eða hvíld frá
skriftum og var það miður því hér
var hann líka svo sannarlega á
heimavelli eins og fjöldi mynda eft-
ir hann bera gott vitni um. Persón-
an bak við listamanninn var ekki
mörgum kunn enda fann hann sig
ekki í fjölmenni og hvorki kunni né
vildi auglýsa eigin verðleika. Þrálát
veikindi sem að lokum báru hann
ofurliði settu einnig sitt mark á
hans líf.
Diddi var afar næmur maður og
góðum gáfum gæddur, hafði ríku-
legt skopskyn og næmt auga fyrir
því broslega í daglega lífinu. Kom
þetta ekki síst fram á reglulegum
„fundum“ okkar sem við höfum átt
á aðfangadag í yfir tuttugu ár. Kru-
fðum við þá menn og málefni líð-
andi stundar auk þess sem við
ræddum okkar hjartans mál.
Ég mun sakna þessara stunda
mikið, en bið góðan Guð að vaka yf-
ir vini mínum Didda.
Goði Sveinsson.
Látinn er langt um aldur fram
tæpra 53 ára, Sigurjón Birgir Eng-
ilberts, leikritahöfundur og fyirver-
andi leikmynda- og búningahönn-
uður hjá Þjóðleikhúsinu. Þótt hann
hafi á seinni árum átt við vanheilsu
að stríða á stundum, kom fráfall
hans á óvart jafnt ættingjum sem
vinum og kunningjum. Það var einn
morgun haustið 1962 að þáverandi
Þjóðleikhússtjóri, Guðlaugur Rós-
inkranz, bað mig að koma til sín á
skrifstofuna. Þai- kynnti hann mig
fyrir hæglátum ungum manni sem
átti að hefja nám á málarasal Þjóð-
leikhússins þá um haustið, þessi
ungi maður var Sigurjón Birgir
Engilberts. Frá þessum haustdegi
störfuðum við saman við Þjóðleik-
húsið um tólf ára skeið. Listræn
tjáningarþörf Sigurjóns Birgis kom
snemma fram á námsferlinum, þótt
dagleg vinna á málarasal Þjóðleik-
hússins veitti honum engan veginn
næga útrás fyrir eðlislæga listsköp-
un. Að námi loknu var hann ráðinn
til Þjóðleikhússins og átti farsælan
feril sem leikmynda- og búninga-
hönnuður meðan hann starfaði við
þá listgrein, enda náði hann
snemma góðum tökum á göldrum
leikhússins. Hann gerði á þessum
tíma á þriðja tug leikmynda fyrir
Þjóðleikhúsið, þar af leikmyndir við
þrjú af fjórum leikritum sem hann
var höfundur að og frumflutt voru í
Þjóðleikhúsinu. Það fyrsta, Loftból-
ur, var frumsýnt 1. maí 1966.
Sigurjón Birgir var fjölhæfur
listamaður, enda naut hann þeirra
forréttinda frá barnæsku að alast
upp í hringiðu lista og menningar,
en í hans fjölskyldu hafa verið og
eru margir þjóðþekktir listamenn
á sviði hinna ýmsu listgreina. Það
þarf því engan að undra hversu
ríkulega listagyðjan veitti honum í
vöggugjöf af sínum gnægtabrunni.
Þá rúmu tvo áratugi er hann var
fastráðinn við Þjóðleikhúsið sem
leikmyndahönnuður, fékkst hann
jafnframt við ritstörf. Ungur varð
hann eftirtektarverður leikrita-
höfundur, samdi skáldsögur og
GUÐBJÖRG MARÍA
GÍSLADÓTTIR
+ Guðbjörg María
Gísladóttir fædd-
ist á Borg í Skötu-
firði hinn 12. apríl
1930. Hún lést á
Sjúkrahúsi Reykja-
víkur 3. apríl síðast-
liðinn og fór útför
hennar fram frá
Fossvogskirkju 12.
apríl.
Á kertinu mínu ég kveiki í dag
við krossmarkið helgi og
friðar
þri tíminn mér virðist nú
standa í stað
en stöðugt þó fram honum miðar.
Ég finn það og veit að við erum ei ein
að almættið vakir oss yfir,
því ljósið á kertinu lifir.
Við flöktandi logana falla nú tár,
það flýr enginn sorgina lengi.
Hún braut allar vonir, hún braut allar þrár
hún brýtur þá viðkvæmu strengi,
er blunda í hjarta' og í brjósti hvers manns.
Nú birtir, og friður er yfir,
því ljósið á kertinu liflr.
Sá einn þekkir gleðinnar gáska og fjör
sem gist hefur þjáning og pínu.
Sá einn getur sigrast á ótta og kvöl
sem eygir í hugskoti sínu,
að sorgina við getum virkjað til góðs,
i vanmætti sem er oss yfir,
ef ljósið á kertinu lifir.
(Kr. Stef. frá Gilhaga)
Guðbjörg María Gísladóttir er
látin. Hún var mér einstök vinkona
og hjálparhella síðastliðin 20 ár.
Hún veitti mér ómæld-
an styrk og gleði, hún
var rík af umburðar-
lyndi, hjálpsemi og
góðvild. Sjálfri sér
vægði hún aldrei í bar-
áttunni við liðagigtina
sem hún bar frá ung-
lingsaldri. Hún tók
hverjum degi með
æðruleysi og horfði
ætíð fram á veginn í
sólarátt. Oft dró
skugga fyrir sólu en
alltaf birti upp í huga
hennar. Hún bar fjöl-
skyldu sína mjög fyrir
brjósti og var trygg vinum sínum.
Guðbjörgu leið vel í birtu og sólar-
yl og hún ferðaðist víða. Við hjónin
vonim svo lánsöm að eiga hana að
ferðafélaga. Hún var glaðsinna og
það var stutt í spaugið en hún var
föst fyrh’ þegar því var að skipta. Við
nutum lífsins og glöddumst saman
hvort heldur við vorum í fjallafegurð
Austurríkis, á slóðum Jesú Krists,
við pýramídana í Egyptalandi, við
Alambrahöllina á Spáni, við skírnar-
athöfn í Límasól á Kýpur, á útimark-
aði á Kanaríeyjum eða í dómkirkj-
unni í Palma. Sælustundfr áttum við
í St. Petersburg á Flórída þar sem
við skoðuðum listaverk Salvador
Dali, hlýddum á tónleika James
Galway, sigldum á Homossa-ánni og
nutum samveru og gestrisni kærra
vina þar, Elsu og Kjartans. Hún
unni landinu sínu og áttum við góðar
fékkst við gerð sönglagatexta.
Einnig var hann liðtækur mynd-
listarmaður. Best fannst mér list-
ræn færni Sigurjóns Birgis njóta
sín í „absurd" leikritum hans, þar
fékk hann frjórri útrás fyrir per-
sónulega listsköpun, en í mála-
miðlunar miðjumoði leikmynda-
hönnunarinnar.
Sigurjón Birgir var ekki allra og
að sumu leyti var hann einfari, afar
viðkvæmur með næma og ríka list-
ræna sköpunargáfu. Margir þættir
í fari hans urðu þess valdandi að
það fór minna fyrir honum sem
listamanni, sérstaklega á seinni ár-
um, en hæfileikar hans gáfu tilefni
til. Sigurjón Birgir gumaði ekki af
verkum sínum, var hlédrægur að
eðlisfari og mjög fráhverfur list-
rænu skrumi og sýndarmennsku-
þvaðri nútímans. Það féll honum
betur að vinna í kyrrþey og nokkru
áður en hann lést hafði hann full-
gert handrit að skáldsögu og vann
að nýju leikriti. Það er sannarlega
leitt til þess að vita að ekki skuli
liggja meira eftir hann á prenti af
þeim ritsmíðum sem hann fékkst
við um ævina.
Þótt Sigurjón Birgir væri hlé-
drægur, hafði hann ríka kímnigáfu
og var á góðri stundu glaðastur
allra, gamansamur, orðheppinn og
stundum gat hann verið nokkuð
kaldhæðinn án þess þó að særa
nokkurn mann.
Að leiðarlokum þegar hugurinn
reikai’ til baka eru minningarnar
frá samstarfsárum okkar Sigurjóns
Bfrgis margar og allar góðar. Mér
eru sérstaklega minnisstæðar veisl-
urnar á Njálsgötunni, heima hjá
foreldrum hans, Grími og Laufeyju,
þegar fjölskyldan gladdist með vin-
um sínum yfir listrænum áfóngum
hans, eða öðrum tímamótum. Þá
ríkti gleðin ein í góðra vina hópi.
Við sem áttum samleið með Sigur-
jóni Birgi í Þjóðleikhúsinu minn-
umst hans með hlýhug. Hann var
drengur góður, dagfarsprúður og
samskipti hans við samstarfsfólk og
aðra einkenndust af ljúfrnennsku
og nærgætni. Hann var miklum
hæfileikum gæddur, sem hefðu
mátt njóta sín lengur.
Við ferðalok Sigurjóns Birgis
Engilberts, færi ég honum, fyrir
hönd Þjóðleikhússins, þakkir fyrir
samfylgdina, einnig færi ég fjöl-
skyldu hans og öðrum ástvinum
innilegustu samúðarkveðjur.
Gunnar R. Bjarnason.
stundir fyrir vestan á Flateyri, í
Flókalundi og víðar. Síðasta ferðin .
til Kanaríeyja var okkur minnisstæð.
Það var í nóvember síðastliðinn,
veðrið lék við okkur og við kynnt-
umst þar góðu fólki, hjónum frá
Þýskalandi og ungu pari frá Wales.
Þótt heilsan leyfði ekki ferðalög um
eyjuna urðum við margs vísari um
mannlífið og eyjuna og áttum góðar
stundir.
Bestu minningarnar eru frá veru
okkar á heimili hennar þar sem við
vorum ævinlega velkomin. Guðbjörg
naut þess að bjóða til ríkulegrar
matarveislu, á eftir fórum við þá
gjaman á tónleika hjá karlakórnum,
í óperana eða á sinfóníutónleika.
Hún unni klassíski'i tónlist og dáði
íslenskt tónlistarfólk, þar nefni ég
þau Diddú, Kristin Sigmundsson og
Jónas Ingimundarson. Einnig hafði
hún mikið dálæti á ljóðum, leikverk-
um og myndlist að ekki sé nú minnst
á handboltann þar sem Bjarki var
hennar eftirlætis leikmaður og ótal
margt fleira mætti nefna. Hún lifði
lífinu lifandi.
I byrjun desember sl. fór að halla
undan fæti; heilsu hennar fór mjög
hrakandi. Hún gerði sér vel grein
fyrir í hvað stefndi en eins og henni
einni var lagið bar hún sig alltaf með
reisn. Nú er líkami hennar laus úr
viðjum þrauta og hömlunar. Sólin
hækkar á lofti og mildar sársaukann,
því við sem eftir lifum syrgjum sárt
en yljum okkur við dýi-mætai- stund-
ir og minningar. Hafi hún hjartans
þökk fyrir allt gott okkur gert. Veri
hún Guði geymd.
Elsku Smári, Villi, Heiðdís og fjöl-
skyldan öll, við vottum ykkur ein-
læga samúð. (.
Jónína og Björgvin.
)