Morgunblaðið - 16.04.1999, Blaðsíða 50

"50 FÖSTUDAGUR 16. APRÍL 1999
MINNINGAR
MORGUNBLAÐIÐ
HELGA MARÍA
JÓNSDÓTTIR
+ Helga María
Jónsdóttir
fæddist á Skarði á
Snæfjallaströnd 2.
febrúar 1898. Hún
lést á Sjúkrahúsinu
á Hólmavík 8. apríl
síðastliðinn. For-
eldrar hennar voru
hjónin Jón Egilsson,
bóndi á Skarði í
Snæljallahreppi og
. Hraundal í Naut-
* eyrarhreppi, og
kona hans Kristín
Matthíasdóttir, hús-
freyja. Systkini
Helgu Maríu voru Guðrún, Eg-
ill, Höskuldur, Veturliði, Matth-
ías, Jón, Ásgrímur, Vigdís,
Hjalti, Jakob, Olafur og Guðjón.
Þau eru nú öll látin.
Hinn 12. ágúst 1919 giftist
Helga María Halldóri Þórði
Halldórssyni, f. 22. nóvember
1891 d. 27. maí 1987, bónda og
oddvita á Laugalandi og síðar
Laugarholti í Nauteyrarhreppi.
Þau eignuðust sjö böm og eru
sex á lífi. Þau eru: Halldór
Þórður, f. 19.9. 1920, d. 4.6.
1995, eftirlifandi kona hans er
Ása Ketilsdóttir, þau eiga fjög-
ur böm og þrjú barnaböm,
Ingibjörg, f. 16.3.
1922, maður hennar
er Ólafur S. Ólafs-
son, þau eiga tvö
börn, fjögur barna-
börn og eitt bama-
barnabarn, Ólafur
Ásgríinur, f. 26.4.
1924, kona hans er
Elísabet Jóna Ing-
ólfsdóttir, þau eiga
sjö börn, saufján
barnabörn og fímm
barnabamabörn,
Jóhann, f. 25.1.
1927, kona hans er
Guðrún Halldórs-
dóttir, þau eiga tvö börn og tvö
barnaböm, Kristín Steinunn, f.
12.10.1928, maður hennar er
Guðmundur Magnússon, þau
eiga þrjú börn og sex barna-
börn, Jón Fanndal, f. 10.2. 1933,
kona hans er Margrét Magnús-
dóttir, þau eiga fímm böm og
ellefu barnabörn, og Guðrún, f.
2.5. 1940.
Helga María og Þórður
bjuggu á Laugalandi frá 1918 til
1968 er þau fluttust í Laugar-
holt til Guðrúnar dóttur sinnar.
Utför Helgu Maríu fer fram
frá Melgraseyrarkirkju í dag og
hefst athöfnin klukkan 14.
Vængjum vildi ég berast
í vinda léttum blæ.
Djarft um (jöll og dali
og djúpan reginsæ.
Vængjum iíða í lofti
við ljósbjart sólarhvel.
Vængjum sælum svífa
med sigri yfir líf og hel.
(Þýð. Steingr. Thorst.)
Þetta fallega erindi var eitt af
mörgum eftirlætisljóðum Helgu
tengdamóður minnar. Hún söng
það oft með sinni hljómfögru rödd.
Samt hef ég enga manneskju
þekkt jafn fasttengda sínu heimili
og umhverfí. Þó segir það ekki alla
sögu. Hugur og löngun getur svifíð
burt óravegu þó raunsæ skynsemi
og ýmsar aðstæður hindri annað.
Ef við lítum til baka um hartnær
heila öld til ársins 1905, þá standa
yfir búferlaflutningar frá Hlíðar-
húsum á Snæfjallaströnd að
Hraundal í Nauteyrarhreppi. Það
eru hjónin Kristín Matthíasdóttir
og Jón Egilsson sem flytja með
barnahópinn sinn. Þau elstu eru þá
flutt að heiman en þarna er sjö ára
stúlka með svarta hrokkna lokka,
björt yfirlitum. Augun eru skýr og
athugul og festa sér vel í minni
kærar bernskuslóðir, hugurinn
geymdi þær alla ævi. Þarna er
Möngufoss, hár og þrumandi fellur
hann af himinhárri klettabrún,
þeim sömu klettum sem hafa berg-
málað af söng eldri systkinanna
Gunnu og Höskuldar er leiddu litlu
systur með sér eftir grasigrónum
hjöllum neðan hamranna. Hún sér
engjateigana fram og upp af bæn-
um, mógrafarlautirnar, berja-
brekkurnar og svo bæjarhúsin í
flæðarmálinu.
Vel hlaðna grjótgarða, sjávar-
megin þar sem saltfiskurinn var
breiddur til þerris, og túnskákirn-
Formáli
minningar-
greina
ÆSKILEGT er að minningar-
greinum fylgi á sérblaði upplýs-
ingar um hvar og hvenær sá,
sem fjallað er um, er fæddur,
hvar og hvenær dáinn, um for-
eldra hans, systkini, maka og
böm, skólagöngu og störf og
loks hvaðan útfór hans fer
fram. Ætlast er til að þessar
upplýsingar komi aðeins fram í
formálanum, sem er feitletrað-
ur, en ekki í greinunum sjálf-
um.

ar og balana sem buðu upp á að
fara í eltingaleik.
Á ströndinni leynist lítil slóð,
])ó leiðin sé fæstum kunn.
Ég horfi á kvöldsólar, kulnandi glóð
hún kastar geislum á öldunnar slóð
er brotnar við bæjarins grunn.
(Á.K.)
En lognaldan sem leikur sér við
bæjardyrnar og vaggar æðarfugl-
inum rólega er ekki alltaf svona
spök og meinlaus. Þeir eru orðnir
margir frændur og nágrannar
Hlíðarhúsahjóna sem hafa horfíð í
æstar öldur Djúpsins í þrotlausri
baráttu fyrir lífsbjörginni og eng-
inn veit hver næstur verður. Samt
er ástæðan fyrir búferlaflutningi
ekki ótti við sjóinn heldur löngun í
kvaðaminna og rýmra jarðnæði.
Búsmalinn er rekinn um langan
veg, inn Snæfjallaströnd, Bæja-
hlíð, yfír Kaldalón á fjöru að Ár-
múla og yfir Selá vatnsmikla og
mórauða jökulá. Síðan upp í
Hraundal í samnefndum dal sem
liggur í átt til Ófeigsfjarðar. Býlið
var á öldum áður selstaða frá
Melgraseyri en var nú í eigu Jóns
Halldórssonar á Laugabóli. Bús-
munir og yngstu börnin hafa trú-
lega verið flutt á bát að
Melgraseyri og á klyfjahestum yfir
Hálsinn og upp í dalinn.
Við sjáum Helgu litlu á hlaðinu í
Hraundal. Hún horfir til
Snæfjallastrandar sem nú er um-
lukt bláma fjarlægðarinnar. Fjöll-
in handan Djúps, Hyrnurnar, hafa
færst fjær en blasa samt við aug-
um. Þarna er Æðey og kvöldsólin
gyllir Möngufossinn hennar. Hún
kom aldrei aftur að Hlíðarhúsum.
í Hraundal bjó fjölskyldan
næstu níu árin. Kristín og Jón áttu
það sameiginlegt með Birni í
Brekkukoti að til þeirra sótti fólk
sem vildi gjarnan eyða síðustu
ævidögum sínum í umsjón. Þau
hjónin voru þessu fólki einkar hug-
ulsöm og notaleg. Til dæmis sagði
Helga að faðir sinn hefði rist ofan
af smáskákum og sléttað. Það urðu
þá greiðfærustu blettirnir í túninu
sem var með afbrigðum ógreið-
fært, stórþýft með lækjarsitrum
og uppsprettuaugum. Ekki var
auðhlaupið að slá og raka. En hey-
ið af verstu blettunum var borið á
nýju skákirnar og flekkjað þar og
þá gat þetta gamla og lasburða
fólk hagrætt heyinu og fundið
gleði í því að vera þó enn til ein-
hvers nýtt. Þar voru gömul hjón
Gísli og Karólína og svo Manga
gamla sem Helgu var sérstaklega
minnisstæð. Hún var ættuð norðan
af Ströndum og orðin gömul og
slitin. Hafði verið höfð í harðbrák-
inni og ekki legið í hveiti um dag-
ana. Nú gat hún helst dvalið fyrir
börnum. Af Möngu lærði Helga
ógrynni af þulum og gömlum kveð-
skap og þegar Helga Jóhannsdótt-
ir og Jón Samsonarson ferðuðust
um landið milli 1964-1970 og söfn-
uðu þjóðlegum fróðleik, þá komu
þau í Laugarholt og Helga lét sig
ekki muna um að þylja fyrir þau
þulur og gamlan kveðskap í heilt
kvöld. Þar kom m.a. fram arfurinn
af vörum Möngu. Helga fékk líka
að heyra sorgarsögu Möngu þegar
barnið sem hún eignaðist var tekið
af henni og sett í fóstur. „Þá grét
ég svo að ég hélt að ég myndi
springa,“ sagði gamla konan.
Drengurinn hennar varð myndar-
maður en dó rúmlega tvítugur svo
hún naut hans að litlu. Þessi saga
greyptist í huga Helgu og alla tíð
fann hún til með þeim sem minna
máttu sín og hafði andúð á hinum
er beittu valdi sínu.
Árið 1915 verða óvænt umskipti
í Hraundal. Jón Egilsson veiktist á
jólaföstu, ofkældist, fékk lungna-
bólgu sem dró hann til dauða. „Það
voru döpur jól,“ sagði Helga. Búið
var leyst upp um vorið. Kristín og
Helga fóru að Hallsstöðum og þar
er Helga 1918, frostaveturinn
mikla. Þá kom ung stúlka í heim-
sókn, Kristín Ólafsdóttir frá Skála-
vík í Mjóafirði. Djúpið var allt
samfrosta svo hægt var að ganga
það þurrum fótum. Helga fylgdi
henni áleiðist til baka og þær
hvíldu sig í Borgarey. Þá sáu þær
ferðamenn sem komu ríðandi frá
Arngerðareyri og fóru út í Æðey.
Það var í eina skiptið sem gesta-
hestar voru hýstir í Æðey. Helga
réð sig í vinnumennsku að Ármúla
til læknishjónanna Sigvalda Kalda-
lóns og frú Margrétar. Það varð
hennar hússtjórnarskóli því af
Margréti lærði hún matseld og
önnur heimilisstörf og sú kunnátta
kom að góðum notum seinna á lífs-
leiðinni og sannarlega tók hún vel
eftir, þvi Helga var einstaklega
myndarleg og vel verki farin við
hvað sem hún tók sér fyrir hendur.
Sigvaldi læknir kunni líka að meta
hæfileika ungu stúlkunnar og oft
kom það fyrir að hann kallaði á
konu sína, Guggu ráðskonu og
Helgu og lofaði þeim að heyra lög
sem hann var að semja og lét þær
svo syngja til að finna hvernig þau
féllu við ljóðin. Helga söng af
hjartans lyst og lög Sigvalda kunni
hún og söng fram á efstu ár. Nú
var Helga komin undir tvítugt og
horfði til framtíðarinnar á tvennan
hátt. Hún leggur árskaupið sitt í
hlutabréf hins nýstofnaða Eim-
skipafélags, „óskabarns þjóðarinn-
ar“, og hún kaupir með aðstoð
bræðra sinna „lausamennskubréf*
sem veitti henni leyfi til að vera
óbundin af vistarböndum.
Næst gengur hún í hjónaband
12. ágúst 1919 með Þórði Halldórs-
syni frá Rauðamýri sem hafði þá
keypt Laugaland. Þar bjuggu þau
um langan aldur og svo í Laugar-
holti nýbýli úr Laugalandi. Elsta
barnið fæddist 1920, sonur sem
fékk nafnið Halldór og varð mað-
urinn minn.
Það var enginn dans á rósum að
stunda búskap og ala upp sjö börn
árin eftir 1920. Lífsbaráttan var
hörð og vægðarlaus en hjónin á
Laugalandi báru höfuðið hátt og
unnu hörðum höndum í bókstaf-
legri merkingu. Börnin uxu úr
grasi og réttu hjálparhönd og
Helga gat horft á hópinn sinn með
stolti. I stuttri grein verður ekki
gefin tæmandi lýsing á búskapar-
sögu Laugalandshjóna Helgu og
Þórðar. Hún er í stórum dráttum
sú sama um allt land. Aldamóta-
kynslóðin byggði upp og ræktaði
allt frá grunni með aðstoð barna
sinna sem nú er roskið fólk. Og
þarna var lagður grunnurinn að
þeirri velmegun sem nú þykir svo
sjálfsögð og eðlileg en þar er öllum
hollt að líta til baka og gæta að
rótum sínum og uppruna.
Ég spurði Helgu einu sinni að
því hvernig henni hefði verið inn-
anbrjósts þegar ákveðið var að rífa
gamla bæinn á Laugalandi og
byggja nýjan á nákvæmlega sama
stað. Fólkið og verkamennirnir
sváfu og héldu til í tjöldum um
sumarið og eldamennskan fór fram
í hlöðunni. „Það togaðist á til-
hlökkun og kvíði,“ svaraði hún.
Um haustið var flutt inn í neðri
hæðina ófrágengna og svo byggt
ofap á næsta sumar.
Ég kom fyrst í Nauteyrarhrepp
1956. Fundum okkar Helgu bar
saman fyi'sta daginn. Svarta hárið
var orðið silfurhvítt en hún var
glæsileg kona með fas og fram-
komu sem hefði sæmt hverri hefð-
arfrú. En það var meðfætt, ekki til-
lært. Tveimur árum seinna var ég
orðin tengdadóttir hennar og leiðir
okkar lágu saman í rúm 40 ár.
Norðaustanáttin blæs svölum vindi
um Snæfjallaströnd og Skjald-
fannadal þessa dagana en við vitum
að „aftur kemur vor i dal“. Helga
María Jónsdóttir var alla ævi vors-
ins barn. Vorljóð og ættjarðarlög
þótti henni vænst um og hún söng
þau af innileik og tilfinningu og
mundi lög og ljóð fram í andlátið,
þó annað hyrfi. Hún gladdist af
hjarta yfir fuglasöng og fallegum
blómumi fór mjúkum höndum um
lömbin á vorin sem þurftu umönn-
unar við, fagnaði góðri sprettu á
túnum, þegar sunnangolan bylgjaði
puntinn og beygði fífukollana í
mýrarsundum. Ég man hana
kijúpa í rófugarðinum og þrýsta
fræi í hlýja og raka mold, þar var
henni sem helgiathöfn, en glöðust
var hún að taka á móti fólkinu sínu,
börnum og barnabörnum. Handa
hverjum og einum átti hún hlýtt
orð og elskulegt bros og þannig tók
hún á móti gestum sínum. Reisn og
virðing í viðmóti ásamt alúð. Þar
hallaðist ekki á með þeim hjónum,
henni og Þórði.
Helga tengdamóðir mín var
skapstór og hafði ákveðnar skoð-
anir á mönnum og málefnum. Hún
hélt fast á því sem hún taidi rétt
og breytti því ógjarnan. En hún
átti líka létta lund, gamansemi og
kímni, kvart og kvein var henni
fjarlægt og hún varðveitti barnið í
sjálfri sér ótrúlega lengi og vel.
Börn hennar sögðu frá því þegar
hún hjálpaði þeim að draga hesta-
sleða með þungum kjálkum langt
upp í brekku, svo settist allur hóp-
urinn á, hún stýrði og niður fór
sleðinn á harðfenninu og lengst
niður á jafnsléttu, þá var mikið
hlegið. Þetta var líkt og þegar
Hjalti bróðir Helgu fór að sækja
hey að vetrarlagi fram á Græna-
hjalla sem er hátt fram í
Hraundalshlíð. Hann dró sleðann á
sjálfum sér um langan veg fullorð-
inn maður og bóndi á Breiðabliki
eða Selhúsum, hvorttveggja eyði-
býli á Hraundal. En þegar hann sá
þessa fallegu brekku stóðst hann
ekki mátið, settist á sleðann og
renndi sér niðuri! Svo varð hann
að fara aftur upp en hvað gerði það
til? Þetta var sá góði hæfileiki að
geta glaðst og láta ekki baslið
smækka sig.
Ég þakka Helgu innilega fyrir
samfylgdina, fyrir ástúð og um-
hyggju og allt sem ég lærði af
henni á einn eða annan hátt. Hún
var börnunum mínum góð og
elskuleg amma og samband henn-
ar og Halldórs mannsins míns
ákaflega innilegt. Þau voru um
margt lík og tengd sterkum bönd-
um. Síðustu æviárin dvaldi Helga á
sjúkrahúsinu á Hólmavík. Starfs-
fólkið þar lét sér ákaflega annt um
hana og sýndi henni mikla hlýju og
umhyggju. Fyrir það viljum við að-
standendur Helgu þakka af heilum
huga. Þar áður hafði Guðrún,
yngsta dóttir Helgu og Þórðar,
haldið heimili með foreldrum sín-
um og annast þau á þann hátt að
ekki varð betur gert.
Nú hafa leiðir skilist um sinn en
að endingu vitna ég í ljóð sem
Helga söng oft:
Vors með fuglum vil ég syngja
vorsins blómum blómgast með.
Hefjast laus við höft sem þyngja
hátt að gullnum skýjabeð.
Berast upp til bláloftssala
baðast þar við ljóssins unn.
Minni þreyttu sálu svala
sælu lífs við himins brunn.
(St. Thorst.)
Ása Ketilsdóttir.
Þegar fréttin kom um að amma
væri dáin leitaði hugurinn heim í
dalinn okkar og minningarnar
flugu um hugann. Við vorum aftur
orðnir litlir krakkar sem stöndum
á vordegi á hlaðinu á Laugalandi
og horfum út í Laugarholt þar sem
við sjáum ömmu í eldhúsgluggan-
um. Svo kemur pabbi. Við stingum
lítilli hendi í lófann á honum og
löbbum út í Laugarholt. Þar er
amma. Hún er að þvo eggin úr
hænunum hans afa og við fáum að
stimpla þau, en hún er líka að
fylgjast með maríuerlunni sem er
að gera sér hreiður undir þak-
skegginu og amma getur blístrað
alveg eins og hún, svo býr amma til
myndir úr vatninu sem liggur á
vaskborðinu og í gluggakistunni er
fugl með tveimur ungum á bakinu
sem hún tálgaði úr ýsubeini. Amma
gefur pabba kaffi með kamfóru, við
fáum líka volgan sopa og kannski
brjóstsykurskvörn. Svo setjumst
við í skotið hjá frystikistunni og
amma spyr hvaða orð við getum
búið til úr nafninu á frystikistunni
eða á eldavélinni og þannig fáum
við tilfinningu fyrir því að stafa.
Kannski leggur hún fyrir okkur
gátu, því að hún kann margar gát-
ur eða við förum i „að hverju leitar
lóan“.
Nú erum við orðin stór og hætt
að leika okkur í eldhúsinu hjá
ömmu, konunni sem var okkur svo
kær en minningarnar streyma
áfram um hugann og við hugsum
áfram um ömmu sem lét aldrei epli
í skál án þess að pússa þau þannig
að maður gat speglað sig í þeim.
Ömmu sem þótti svo vænt um fugl-
ana og blómin. Ömmu sem setti
alltaf bréf utan um blómin áður en
hún henti þeim enda verður okkur
alltaf hugsað til þess þegar við
hendum blómum beint í ruslið og
eiginlega hálfskömmumst okkar
eftir á.
Amma kunni mikið af vísum og
þulum sem hún fór oft með fyrir
okkur, en mest söng hún. Hún var
einstaklega hláturmild og ef það er
rétt að hláturinn lengi lífið þá er
óhætt að segja að það hafi átt við
um hana.
I dag kveðjum við, krakkarnir
hans Dóra, ömmu okkar í kirkjunni
á Melgraseyi’i og þökkum sam-
fylgdina og aila hlýju hennar og
umhyggju og hugsum um hvað við
erum rík að hafa átt hana að.
Hjalti, Karl, Jóhanna og Þórð-
ur.
Einhvern veginn var ég farinn
að halda að það stefndi í að þú yrð-
ir eilíf, amma mín, ég er búinn að
þekkja þig svo lengi, enda var ég
ekki gamall þegar ég kom sem
kúasmali til þín og afa að Lauga-
landi. Fyrstu minningar mínar um
þig á Laugalandi eru úr eldhúsinu,
en þar réðst þú ríkjum, og fórst
það vel úr hendi. Ég áttaði mig
ekki á því fyrr en seinna að mikið
af þeim mat sem þú bjóst til var í
raun langt á undan sinni samtíð,
enda hafðir þú lært þá list af
danskri eiginkonu Sigvalda Kalda-
lóns, læknis og tónskálds, þegar þú
varst vinnukona hjá þeim hjónum.
Þessa matargerðarlist kenndir þú
síðan dætrum þínum og líklega
einnig tengdadætrum, sem hefur
orðið til þess að ég sjálfur varð
strax verulega kröfuharður á
bragð og framreiðslu á öllum mat.
Eitt öðru fremur finnst mér styðja
það hversu sérstakur matur þinn
var, að ég var fyrir fáeinum stadd-
ur syðst á Jótlandi á norrænum
fundi, sem haldinn var á afar sér-
stökum gömlum herragarði. Þar
var kokkur einhver þekktasti mat-
gerðarmaður Danmerkur og mikið
var lagt upp úr matgerð meðan á
fundinum stóð. Síðasta kvöldið átti
að gera sérstaklega vel við okkur,
og í aðalrétt var kálfakjöt, sem ég
hafði reyndar oft fengið hjá þér.
En eftirrétturinn átti að koma okk-
ur öllum verulega á óvart. En hann
kom gamla kúasmalanum frá
Laugalandi í Skjaldfannardal við
Djúp ekki á óvart, því þann eftir-
rétt smakkaði ég fyrst hjá þér 40
árum áður en þessi frægi danski
kokkur bar hann fram þarna úti á