Morgunblaðið - 13.05.1999, Blaðsíða 44

44 FIMMTUDAGUR 13. MAÍ 1999
MORGUNBLAÐIÐ
SJÓNMENNTAVETTVANGUR
Afl lita og forma
Mikilsháttar sýning á verkum Þor-
valdar Skúlasonar (1906-1984) í
Listasafni Islands, er hlotið hefur
nafnið Hreyfíafl litanna, varð Braga
Ásgeirssyni tilefni ýmissa hugleið-
inga. Veigurinn er að nú í aldarlok er
rétti tíminn til að þróun framsækinn-
ar íslenzkrar samtímalistar sé sett
í rétt og hlutlægt samhengi og ekkert
dregið undan. Er mikið og verðugt
hlutverk fyrir metnaðarfullar lista-
stofnanir á næstu misserum og árum.
MÁLVERK, oh'a á léreft, 1978.
HVÍT birta, olía á léreft, 1966.
AÐ er í rökréttu sam-
hengi við mikil tíma-
hvörf, að Listasafn Is-
lands stendur fyrir
sýningu á verkum Þor-
valdar Skúlasonar (1906-1984),
þeim sem komu frá pentskúf hans
síðustu áratugina. Einmitt nú í
aldarlok skiptir miklu að rekja
sögu málverksins á hlutlægan
hátt, taka hana fyrir í rökréttu
samhengi svo úr verði heildstæð
og marktæk íslenzk sjón-
menntaasaga. í því skyni verður
að huga að öllu gildu og fram-
sæknu sem gerðist á tímaskeiðinu
og setja í rétt samhengi. Til þess
eru borgar- og þjóðlistasöfn, að
ýta undir þroska sem fæst með
samanburði, síður vera vettvangur
naflaskoðana og einhæfrar,
þröngrar og hlutdrægrar mark-
aðssetningar. Þetta er einkum
mikilvægt meðan ekki er til bygg-
ing sem hýsir íslenzka myndlist í
sögulegu samhengi líkt og allar
Norðurlandaþjóðirnar eiga, og hér
eru jafnvel Færeyingar betur
settir. Ekki gengur að sumir mál-
arar séu yfírmarkaðssettir og í þá
veru að verk þeirra verða að vana
og hætta að hreyfa við mönnum,
en aðrir settir til hliðar eins og
þeir séu ekki til. Vani og sér-
hyggja sem fæðir af sér andvara-
leysi er ótvírætt helsti dragbítur
gildra viðbragða, og á síðari árum
hefur það gerst að fólk er hætt að
kippa sér upp við hluti sem reistu
stórsjóa í orðræðunni hér áður
fyrr. Jafnvel klastrið, siðleysið og
afglapahátturinn hafa þegjandi og
hljóðlaust haldið innreið sína í
musteri listanna sem fullgild tjá-
form í nafni frelsisins, en það er
nokkuð önnur tegund frelsis á
vettvangi skapandi athafna en
barist var fyrir á árum áður og
miklu fórnað til.
Þetta er hollt að hugleiða er
sjónum skal beint að einum helsta
brautryðjanda samtímalistar á Is-
landi, því þegar hann og félagar
komu fyrst fram með nýstárleg
verk sín eftir seinni heimsstyrjöld-
ina, spruttu upp afdrifaríkustu
deilur í sögu íslenzkrar myndlistar
og eiga sér vart hliðstæðu á seinni
tímum. Eftir á að hyggja var
rimman í hæsta máta eðlileg í ljósi
hins íhaldssama bændaþjóðfélags
og einangrunar á skerinu lengst úti
á Ballarhafi, sem síst minnkaði í
síðari heimsstyrjöldinni þótt her-
setan boðaði nýja tíma, meginland
Evrópu lokað.
í allri samanlagðri sjálfstæðis-
baráttunni var ekki tekin mörkuð
stefna varðandi uppbyggingu
þessa ákveðna þáttar í burðar-
grind og framningu jarðtengds
þjóðríkis. Frekar að stefnumörkin
væru engin og flestar hliðar sjón-
mennta fyrir borð bornar, sem
væru þær undirmáls og hafa mætt
afgangi í hálfa öld eftir fengið
frelsi, er líkast sem
siðaskiptin standi enn í
ráðamönnum. Táknræn-
asta dæmið má vera, að
sá maður sem sumir
nefna stundum Leon-
ardo da Vinci íslenzkra
sjónmennta, hinn and-
heiti hugsjónamaður,
Sigurður Guðmundsson
málari, lést aðeins 41
árs að aldri. Úr vosbúð,
bjúgi og tæringu stuttu
eftir þjóðhátíðina 1874,
sem hann hafði átt þátt í
að undirbúa. Vakning-
arstarf hans um ris ís-
lenzkrar þjóðmenningar
og þjóðernisvitundar
vanmetið, hvöss og
metnaðarfull rýni hans
á geispandi embættis-
menn og sofandi al-
menning illa tekið, hann
nefndur málaraaumingi,
uppskafningur, ónytj-
ungur...
Ekki var feitan gölt að
flá í þeirri viðleitni að
ryðja braut nýhugmynd-
um eftir heimsstyrjöld-
ina síðari, öðrum en
sköruðu lágmenninguna,
viðhorfum sem höfðu
verið að gerjast í álfunni
alla öldina og voru þegar
komnar hingað inn um
bakdyrnar. Nýsköpun í
myndlist hafði haft
ómæld áhrif á listiðnað
hvers konar, sem sá stað
í list notagildis eins og
gluggatjöldum og það
kunnu ýmsar nýjunga-
gjamar húsmæður vel
að meta. Eðlilega þekkti
almenningur ekki þróunarsöguna,
samhengið né víxlverkun myndlist-
ar og hönnunar og fyrir kom að
abstrakt málverk væru kölluð
gardínulist. Og hingað rataði flest
annað frá Bandaríkjunum, en þær
hræringar hámenningar sem þar
áttu sér stað, að meginhluta runn-
ar frá Evrópu.
Þorvaldur Skúlason var há-
menntaður listamaður, skólaður
hjá úrvals lærimeisturum í Kaup-
mannahöfn, Ósló og París, en ekki
hugnaðist bænda- og seinna tonna-
landinu að meta þessa hlið mennt-
unar og hagnýta fyrir þjóðfélagið
frekar en raunin var um fyrirrenn-
ara hans. Ranghugmyndir í þjóðfé-
laginu ásamt einsýni á kjama
gildrar grunnmenntunar kemur
svo meinlega fram í því, að ungir í
dag þekkja margir ekki þessa
frumherja, jafnvel ekki þeir sem
útskrifast úr listaskólum og er þá
mælirinn fullur.
Þegar Þorvaldur kom heim í
stríðsbyrjun, vom aðrir tímar en
þegar Sigurður Guðmundsson
lifði, peningar á hverju strái og Is-
land á leið að verða ríkasta þjóð
Evrópu, möguleikarnir til viður-
væris ólíkt meiri. En nýfrjáls og
nýrík þjóð tók þá stefnu að sóa
auðinum á altari Mammons, með
sókn í allt sem eyðist og hverfur,
hismi og hjóm, frekar en að reisa
hof og hörg yfír varanleg gildi,
þjóðmenningu og þjóðernisvitund.
Flest það mætti afgangi sem hef-
ur forgang meðal gróinna menn-
ingarþjóða eins og Ijóslega kom
fram er borgir risu úr rústum
heimsstyrjaldarinnar, og aldrei
meir en nú á tímum sameiningar
Evrópu. Hér vom metnaðarfullir
íslenzkir listamenn þó með á nót-
unum, þótt andbyrinn væri mikill,
almenningur rétt farinn að viður-
kenna útlagana Jón Stefánsson og
Júlíönu Sveinsdóttur, og alls óvið-
búinn því flóði nýviðhorfa er nú
barst að utan. Samt tóku íslend-
ingar því opnum vakandi huga,
kannski með eðlilegri forvitni
sveitamannsins, þá abstrakt lista-
verk vom fyrst sýnd í Lista-
mannaskálanum gamla við Kirkju-
stræti 1945, var þar á ferð Svavar
Guðnason nýkominn frá Kaup-
mannahöfn. Seinna kom hann aft-
ur með félögum sínum í lista-
mannahópnum Helhesten, sem
fljótlega myndaði kjarnann í
Cobra. Sýningarnar ollu engum
blaðadeilum, en svo er innlendir
listamenn létu hrífast af sams
konar nýviðhorfum sprakk blaðr-
an, nú sáu menn ekkert nema lita-
klessur og stælingar.
Þorvaldur hafði áður kynnst
skyldum hræringum í París fyrir
stríð, borgin þá suðupottur heims-
listarinnar. En hinn hlutlægi vett-
vangur var þó áfram á oddinum,
og sá kafli í samanlögðum þróun-
arferli listar hans sem er jarð-
tengdastur íslenskum veruleik og
hvunndegi. Þar er hann eðlilega að
vinna úr þeim áhrifum og lærdómi
sem hann hafði viðað að sér í út-
löndum. Engum innvígðum duldist
að fram var kominn þroskaður
listamaður með nýja og persónu-
lega sýn á liti og form, að nýr og
sterkur málari hafði kvatt sér
hljóðs. Aldrei höfðu hús, bátar,
sjómenn, hestar eða börn að leik
verið máluð á jafn óformlegan og
frjálslegan hátt, og þó mátti kenna
handbragð hins þroskaða og gagn-
menntaða málara á bak við hverja
pensilstroku. Sýningar Svavars og
Helhestsins höfðu mikil áhrif á
Þorvald og næstu árin er hann
upptekin við að vinna úr þeim,
ennþá mátti þó vel greina sterk og
nærtæk náttúruhrif í bland. En
svo kemur strangflatamálverkið til
sögunnar og má orða það svo að
listamaðurinn hafi þá fært trön-
urnar frá glugganum og snúið baki
að allri náttúrusýn um leið. Fram
koma áhrif víða að, helst frá París,
en einnig Bauhaus-málurunum svo
sem Lazlo Moholy-Nagy. Þetta
voru að vísu heillavænleg áhrif og
enn sem fyrr mátti kenna lyndis-
einkunn og pensilfór Þorvaldar.
Það sem íslenzkum listamönnum
yfírsást var að sitthvað fleira var
að gerast í núlistum í París, t.d.
óformlega málverkið, art informel.
Menn afneituðu svo ekki endilega
náttúrunni og fortíðinni en þróuð-
ust smám saman í átt til óhlutlægs
myndmáls á afar lífrænan og rök-
rænan hátt, svo sem sér stað hjá
Mondrian og Herbin. Sporgöngu-
menn þeirra voru þó til muna
harðari í fræðunum og afneituðu
náttúruhrifum með öllu, dyggilega
studdir og hvattir af róttækum
listsögufræðingum og listpáfum;
málverkið tjáir alls ekkert nema
sig sjálft var nú heróp þeirra, pein-
ture pure. Því mótmælti þó höfuð-
paur óformlega málverksins, Jean
Fautrier; engin listgrein er fær
um að miðla ef hún er ekki hluti
þess raunveruleika sem hún hrær-
ist í.
Undarleg var sú rökræða er
einkenndist annars vegar af því að
vera á móti landslagshefðinni, svo
og hlutlægri sýn, og hins vegar að
vera á móti abstrakt og huglægu
tjáferli. Abstraksjón, eins og eitt
fagorðið nefnist, finnst einmitt
ríkulega í landslagsmálverkum
aldarinnar og tilvísun í línur
landslagsins má greina í óhlutlæg-
um málverkum Mondrians og
Herbins svo og iðandi kviku jarð-
ar í málverkum Fautriers og
Wols. Hér gerðust báðir hóparnir
sekir um þröngsýni og útkjálka-
mennsku í rökræðunni og
ósjálfrátt voru hérlendir núlista-
menn komnir í skó íslenskra emb-
ættismanna fyrri aldar er helst
máttu ekki heyra neitt íslenzt
nefnt án þess að geispa.
Fyrir og eftir miðjan sjöunda
áratuginn gerðust miklar upp-
stokkanir í myndlist er poppið svo-
nefnda kom fram og hvers konar
hliðarútgáfur óformlegrar tjáning-
ar. Ahrifa þessara hræringa sá
einnig stað í málverkinu, hjá Þor-
valdi Skúlasyni, í þá veru að augu
hans beindust aftur að náttúrufyr-
irbærum, ekki þó endilega þeim
sýnilegu og áþreifanlegu, heldur
huglægum hrifum; raforkunni,
straumiðu Ölfusárósa, titringi og
síkvikulum ljósbrigðum í lofti og
gróandi.
Iðnbylting og efnafræði nítjándu
aldar komu úrvali bjartra ljósþol-
inna lita á litaspjald málaranna og
vélaöld hófst. Hvorttveggja boðaði
mikil hvörf í sköpunarferli allra
þeirra sem vildu vera virkir í sam-
tíð sinni, hugtökin áhrifastefna og
módernismi urðu til. Þær gagn-
geru uppstokkanir í þjóðlífinu sem
í kjölfarið fylgdu höfðu ómæld
áhrif á framþróun sjónlista, að við-
bættum uppgötvun röngtengeisl-
anna í lok aldarinnar. Alla tuttug-
ustu öldina hafa framsæknir lista-
menn svo endurspeglað þjóðfélags-
hræringar og tækniframfarir tím-
anna og nú í aldarlok er tæknin
hótar að eyða náttúrunni hefur fag-
urfræðin öðlast nýtt vægi, því hlut-
verk listarinnar er að yrkja háleit
grómögn.
Við hvörfín í list Þorvaldar
Skúlasonar á sjöunda áratugnum,
sem greinilega koma fram í mynd-
inni Hvít birta frá 1966 var lista-
maðurinn aftiu’ á upphafsreit en á
öðrum forsendum. Það hafði svo
margt verið að gerast í heiminum
árin á undan, geimöld hafin með
nýrri afstöðu mannsins til um-
heimsins og jarðarinnar um leið.