Morgunblaðið - 30.12.1999, Blaðsíða 36

36 FIMMTUDAGUR 30. DESEMBER 1999
MORGUNB LAÐIÐ
UMRÆÐAN
V er ðlag og
verðlagsmál
ÖÐRU hvoru kemur
upp umræða í fjölmiðl-
um um hærra verðlag
á matvælum og öðrum
nauðsynjum hér á
landi, en í ýmsum
nágrannalöndum. Nú
á tímum ferðalaga og
samskipta fjölmargra
við aðrar þjóðir, verð-
ur þetta æ meira áber-
andi og gegnsærra.
Birtar hafa verið tölur
um æpandi mismun á
verðlagi og kallað eftir
skýringum. En minna
hefur orðið um svörin.
Þó að laun og tekjur
hafi afgerandi áhrif varðandi af-
komu hverrar fjölskyldu, er það
fleira sem skiptir miklu máli. Þar
má nefna verðlag og verðaðhald al-
mennra nauðsynja.
Fyrir fáum ái'um var hávær um-
Matarverð
Þó að laun og tekjur hafí
afgerandi áhrif varðandi
afkomu hverrar fjöl-
skyldu, segir Jón Karls-
son, er það fleira sem
skiptir miklu máli.
ræðan um verslunarferðir til út-
landa sem fjöldi fólks sannanlega
tók þátt í. Talsmenn verslunarinn-
ar báru sig illa undan því að missa
viðskipti á þennan hátt. En hvert
var svo svar verslunarinnar á Is-
landi? Verðlag t.d. á fatnaði hefur
lækkað og það verulega. Eftir allan
barlóminn var þá
hægt að bjóða fatnað á
lægra verði. Hvað með
aðrar vörutegundir;
matvæli og annað það
sem fólk hefur til dag-
legra nota?
Nærtækt virðist að
Neytendasamtökin og
verkalýðshreyfingin
taki höndum saman
um að hefja könnun á
þessu. Ekki einungis
að draga fram mis-
munandi verðlag á
samskonar vörum,
heldur kafa dýpra og
draga fram hver hin
raunverulega ástæða er á svo mikl-
um mun sem raun ber vitni. Hér er
sannarlega verk að vinna.
Landsbyggðin
- höfuðborgarsvæðið
Oft er til umræðu fólks á meðal
mikill verðmunur nauðsynja eftir
því hvar er á landinu. Virðist sá
munur aðallega skiptast þannig, að
annarsvegar sé höfuðborgarsvæðið
og Akui-eyri með hagstæðara verð,
en aðrir hlutar landsins hinsvegar
með hærra. Hér kemur inn í sú
þróun, sem átt hefur sér stað, að
hinar stóru einingar - á okkar
mælikvarða - hafi yfirtekið megin-
hlutann af smásöluversluninni. Og
síðan hafa þessi fyrirtæki enn verið
að sameinast og einingarnar hafa
enn verið að stækka og verslunin
verið að færast á æ færri hendur.
Hafa ýmsir ótta af að það leiði aftur
til þess, að almennt verðlag hækki
og að stjórnendur hinna stóru ein-
inga hafi vald á þeirri þróun í krafti
fákeppni og samþjöppunar.
En það lagar ekki þann mun sem
virðist vera á verðlagi á lands-
byggðinni og höfuðborgarsvæði.
Ekki frekar en í heildarsamanburði
á verðlagi á Islandi og í öðrum
löndum. Það þarf að draga fram
þann mun sem þarna er á almennu
verðlagi í báðum tilfellum. Þó svo
að ekki megi búast við að verslanir
í hinum dreifðari byggðum geti
keppt í verðlagi við stóiTnarkaðina,
þá er samt full ástæða til öflugs
verðaðhalds. Það gerist tæpast
nema með samanburðarkönnunum
sem gerðar yrðu með reglubundn-
um hætti. Er afar nauðsynlegt að
þar sé faglega staðið að málum,
þannig að ekki skapist tortryggni
um framkvæmdina.
Það er fleira kjör en þær krónur
sem teknar eru uppúr launaums-
laginu. Þar skiptir líka máli verðlag
hinna daglegu nauðsynja. Margvís-
leg önnur þjónusta sem fólk er að
kaupa, hvar á landinu sem er, er
mismunandi að verði og gæðum.
Þetta allt er nauðsynlegt að draga
fram og gera gegnsætt. Ekki endi-
lega til að ná sér niðri á þeim sem
eru með hærra verðlagða þjónustu,
heldur líka til þess að öllum sé ljóst
að hverju er gengið og fólk viti al-
mennt um gæði og verð þeirrar
þjónustu sem það er að kaupa.
Það er ástæða til og mikil þörf á
að gera kröfur um aðgerðir í þess-
um efnum. En almennt launafólk
getur einnig gert kröfur til sjálfs
sín og gengið til liðs við þá sem það
er að gera kröfur til, t.d. með því að
gerast félagar í Neytendasamtök-
unum - eða að hafa áhrif í sínu
stéttarfélagi um afskipti af þessum
málum.
Höfundur erformaður Verkalýðs-
félagsins Fram og stjórnarmaður
í Neytendasamtökunum.
Jón Karlsson
Friðþjófur Nansen og
Flj ótsdalsvirkj un
i.
FRIÐÞJÓFUR Nansen fæddist
árið 1861 og andaðist árið 1930. Hann
var m.a. sendiherra
Noregs í Lundúnum
árin 1906-8, en Noreg-
ur hafði skilið endan-
lega við Svíþjóð árið
1905 eftir harðvítugar
deilur, sem næstum því
leiddu til styrjaldar.
Nansen var þá (1905)
sem fyrr og síðar frið-
flytjandinn, sem hvatti
til sátta og að þessar
bræðraþjóðir mættu
lifa í sátt og samlyndi.
Sendiherrastarf hans í
London var m.a. ætlað
að afla Noregi viður-
kenningar og virðingar
meðal þjóða, því hann
var þá þegar orðinn heimskunnur
maður íyrii' landkönnun og vísinda-
störf.
II.
Nú er svipað ástatt íyrir hinni ís-
lensku þjóð og Norðmönnum og
Svíum árið 1905. Þjóðin er klofin í
tvær fylkingar, önnur vill náttúru-
vernd, en hin stóriðju með stórvirkj-
un, hvað sem það kostar hina við-
kvæmu náttúru Austurlands.
III.
Aðallega hafa stjórnvöld verið í
sambandi við Norsk Hydro, auð-
hring að helmingi (51%) í eigu norska
ríkisins. Það fyrii'tæki ætlar þó eigi
að fjánnagna nema 20% af verkefn-
inu. Islendingum er ætlað að fjái’-
magna hin 80%. Stofnað hefur verið
fjárfestingarfélag, Hæfir hf., þar sem
eignum lífeyrissjóða verður hætt í
þetta áhættusama fyrii'tæki, fé Is-
landsbanka á að hætta í þetta verk-
efni án þess að hluthafar séru spurðir
á aukahluthafafundi. Allar þessar að-
ferðir minna meira á einræði en lýð-
ræði. Stjómir lífeyrissjóða og banka-
ráð íslandsbanka hf. taka sér hér
með vald, sem þeim var aldrei ætlað í
samþykktum þeiira. Hér verður að
fara með gát. Ekki ana út í neina vit-
leysu með fé sem þeim er trúað fyrir.
Ég er félagi í Lífeyris-
sjóði verslunarmanna
og allstór hluthafi í Isl-
andsbanka hf. og ég
krefst þess, að félags-
mönnum í þessum
stofnunum verði gefinn
kostur á að tjá sig í
þessu máli áður en flan-
að er lengra út í álfenið.
IV.
Nú skora ég á Stort-
inget, ríkisstjórn Nor-
egs og Norsk Hydro, að
hætta við öll áform um
stóriðju á Reyðarfirði,
gera það í minningu
Friðþjófs Nansen,
mesta friðflytjanda aldarinnar,
Nobelsverðlaunahafa friðarverð-
launanna 1922.
Stóriðja
Nú skora ég á Storting-
et, ríkisstjórn Noregs
og Norsk Hydro, segir
Leifur Sveinsson, að
hætta við öll áform um
stóriðju á Reyðarfirði.
v.
Nú (26. des. 1999) berast þær
gleðifréttir fi'á Norsk Hydro, að fé-
lagið sé orðið fráhverft álveri á ís-
landi og er það vel. Allir góðir menn
ættu nú að sameinast um að skapa ný
atvinnutækifæri á Austfjörðum, þar
er af nógu að taka, þegar menn eru
lausir úr álfjötranum.
Höfundur er lögfræðingur.
Leifur Sveinsson
Tvítyngi, fjársjóður,
ekki fötlun
NÝLEGA mátti lesa
í Morgunblaðinu að
Reykjavíkurborg ætl-
aði að verja 12 milljón-
um til stefnumótunar í
málefnum nýbúa. Um
600 böm sem eiga ann-
að móðurmál en ís-
lensku era í leikskólum
og skólum borgarinnar
og um 2.700 erlendir
ríkisborgarar búa
Reykjavík. Borgar-
stjóri segir brýnt að Is-
lendingar geri ekki
sömu mistök og verið
hafa gerð meðal sumra
annarra þjóða hvað
varðar móttöku nýbúa. Ingibjörg
Sólrún segir og réttilega að það auð-
gi íslenskt samfélag að fá hingað fólk
frá öðram löndum. Það er okkur öll-
um akkur í að taka sem best á móti
útlendingum og því veitir ekki af að
almenningur velti mál-
inu fyrir sér. Auk þess
búa búa um 10% ís-
lendinga erlendis og
margar íslenskar fjöl-
skyldur flytja heim eft-
ir dvöl ytra með tví-
tyngd böm.
Vanþekking á fyrir-
bærinu tvítyngi virðist
vera nokkur og ekki við
öðra að búast í þjóðfé-
lagi sem alltaf hefur að
mestu verið eintyngt.
Margir telja hollast og
eðlilegast að alast upp
við eitt tungumál og
álíta allt annað hljóta
að kalla á vandamál. Eintyngdum er
gjamt að rangtúlka málnotkun
þeirra sem alast upp við að tala fleiri
tungumál en eitt. Þeir sjá stundum
vandamál þar sem engin eru og h'ta
framhjá raunverulegum vanda. Við
uppeldi tvítyngdra bama hefur
stundum verið bragðið á það ráð að
takmarka notkun annars tungumáls-
ins í þeirri trú að það sé betra fyrir
málþroska barnsins. Þessari trú að
heilinn sé eins konar öskutunna sem
hægt sé að fylla hafa flestir ef ekki
allir sem stunda tvítyngisrannsóknir
hafnað. Það er misskilningur að tali
barn annað tungumál heima hjá sér
en í skóla þurfi það að standa barn-
inu fyrir þrifum í námi. Tungumál
þurfa ekki að „keppa“ hvert við ann-
að og fólk almennt lærir ekki einn
hlut á kostnað annars nema síður sé.
Rannsóknir sem hafa verið gerðar í
Kanada benda til að tvítyngd börn
Tungumál
Vanþekking á fyrirbær-
inu tvítyngi virðist vera
nokkur, segir Þórdis
Gísladóttir, og ekki við
öðru að búast í þjóðfé-
lagi sem alltaf hefur að
mestu verið eintyngt.
leysi jafnvel verkefni á meira skap-
andi hátt en eintyngd böm. Þetta er
talið vera vegna þess að þau séu vön
því vegna málfarslegrar reynslu
sinnar að líta á hlutina frá ólíkum
sjónarhomum í stað þess að einblína
á að eitthvað eitt hljóti að vera rétt
og að fleiri lausnir komi ekki til
greina. Finnskir foreldrar fá á fæð-
ingardeildum bækling þar sem segir
„gefðu barninu þínu gjöf - gefðu því
tungumál" og er fólk hvatt til að gera
sitt besta hafi það möguleika á að
kenna börnum sínum fleiri mál en
eitt.
í veröldinni eru töluð um þrjátíu
sinnum fleiri tungumál en löndin á
landakortinu era. Varlega áætlað
elst minnst helmingur jarðarbúa upp
við að tala fleiri en eitt mál. Nýlega
las ég um Suður-Afríkubúa sem
sagðist tala ellefu tungumál og
fannst lítið til koma þar sem þetta
væru allt ríkismál í hans heimalandi.
Flest málin hafði hann lært í æsku af
Þórdís Gísladóttir
félögunum sem töluðu margar ólíkar
tungur og fannst það sjálfsagt að
nota þær allar.
Því má ekki gleyma að tungumálið
er tjáskiptatæki mannsins. Tví-
tyngdum (og fjöltyngdum) er eðli-
legt að tala ólík mál eftir aðstæðum.
Þeir nota oft annað mál heima en í
skóla eða á vinnustað. Því er ekki
sjálfsagt að krefjast þess af þeim að
þeir hafi vald á orðaforða á öllum
sviðum þeirra tungumála sem þeir
tala. Það er ekkert fm’ðulegt við það
að bam sem elst upp við að tala ann-
að mál en íslensku heima viti ekki
hvað pottaleppur eða jólakaka þýðir.
Viðkomandi á ekki að kalla hálf-
tyngdan, ótalandi eða segja að barn-
ið kunni ekkert tungumál vegna
þessa, en slíkt hefur því miður stund-
um heyrst.
Fólk í Hyderabad á Indlandi notar
kannski málið telegu við fjölskyld-
una, sanskrít við trúarlegar athafnir,
ensku í skóla eða vinnu, m*du í við-
skiptalífinu og jafnvel önnur mál við
aðrar aðstæður. Hjá þessu fólki á
hvert mál sér sinn stað og sína stund.
Þannig er í mörgum löndum sjálf-
sagt að nota ólík tungumál og fæstir
veigra sér við að læra nokkur mál
eða telja það tímafrekt og taka pláss
frá öðru námi. Heyrst hefur að börn í
Singapore séu betri í raungreinum
en íslenskir jafnaldrar. Þau læra
flest mörg tungumál án þess að það
komi niður á námi og kannski er góð-
ur árangur jafnvel tungumálakunn-
áttunni að þakka. Margii- grannar
okkar á Norðurlöndum tala mállýsk-
ur heima við sem eru ólíkar ríkismál-
unum sem notuð era í skólum og
fjölmiðlum, bæði hvað orðaforða og
framburð varðar, og era því tví-
tyngdir.
Heimsmynd eintyngdra er önnur
en heimsmynd tvítyngdra því hverri
tungu fylgir heill menningarheimur.
Fjölbreytni í menningu og mannlífi
er aukinn gleðigjafi og minnkar bil
milli ólíkra hópa látum við fordóma
og þröngsýni ekki byrgja okkur sýn.
íslendingar verða að bera virðingu
fyrir fólki sem talar ólíkar tungur og
gefa nýbúum og öðram tvítyngdum
möguleika á að rækta öll sín tungu-
mál. Engin tunga er í sjálfu sér betri
og göfugri en önnur eða betur fallin
til tjáningar. Tvítyngdir nemendur
allt frá leikskólaaldri eiga rétt á að
tekið sé á móti þeim með námsefni
og kennslu við hæfi. Það á ekki að
vera þeim tálmi að tala annað tungu-
mál við foreldra en í skólanum. Því
verða kennarar að geta kynnt sér
fyrirbærið tvítyngi og hafa menntun
til að geta metið hvort vandamál,
sem tvítyngdir nemendur kunna að
eiga við að etja, séu málfarsleg eða af
öðram ástæðum. Árangur þessara
nemenda á prófum þarf að meta for-
dómalaust og af faglegri þekkingu.
Þann sem talar með hreim og hefur
ekki orðaforða á við innfæddan jafn-
aldra má ekki afgreiða sem ótalandi
svo viðkomandi glati sjájfstraustinu
og hrökklist frá námi. Ég hef sjálf
rannsakað málnotkun og málviðhorf
tvítyngdra. I þeirri rannsókn kvart-
ar Islendingur sem á erlendan maka,
sem lært hefur nokkra íslensku, yfir
fordómum landa sinna í garð makans
og yfir lítilli þolinmæði við að tala við
fólk sem ekki talar íslensku eins og
barnfæddir Islendingar. Markmiðið
með íslenskukennslu allra nýbúa
þarf kannski ekki að vera að ekki
heyrist að þeir hafi annað móðurmál.
Nóg er að þeir geti tileinkað sér efni
á íslensku og tjáð sig skiljanlega.
Það er ábyrgð okkar allra að koma til
móts við þennan hóp. Hvernig væri
að fleiri Islendingar lærðu tungur
nýbúa? Þannig myndum við nálgast
veraleika tvítyngdra sem myndi
auka gagnkvæma virðingu. í kaup-
bæti fengjum við nýjan menningar-
heim.
Höfundur stundar framhaldsnám
í tvftyngisfræðum við Upp-
salaháskóla.