Morgunblaðið - 30.12.1999, Blaðsíða 62

62 FIMMTUDAGUR 30. DESEMBER 1999
SJONMENNTAVETTVANGUR
MORGUNBLAÐIÐ
Weimar/ Frankfurt
Meira ljós
- ný aiig’ii
Weimar er menningarborg Evrópu 1999, og
í borgarsafninu á safnabakkanum í Frank-
furt við Main, eða Das Stádel, stendur fram
til 9. janúar yfír merkileg sýning sem kem-
ur Islendingum þó nokkuð við. Nefnist
Mehr Licht, meira ljós, og fjallar um mynd-
list í Evrópu um 1770, þá nýjar hugmyndir
ruddu sér til rúms sem fæddu aftur af sér
fræðslu- og upplýsingatímabilið. Bragi As-
geirsson var á ferð og hermir hér frá.
—
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Minnismerki þeirra Goethe og Schiller fyrir framan
óperuleikhúsið í Weimar.
Ljósmynd/Bragi Ásgeirsson
Stytta Goethe í Frankfurt
við Main.
Þessi mynd af Sir Brooke Bootby eftir Joseph Wright of Derby var
kennitákn sýningarinnar, Meira ljós, 1 Frankfurt. Bootby var skáld og
rithöfundur, stórgáfaður og mæltur á margar þjóðtungur, er þó nafn-
kenndastur fyrir að hafa gefið út Samræður J.J. Rousseaus 1780.
Katrín mikla keisaraynja Rússlands var stórtækasti
safnari myndlistar á upplýsingaöld og í beinu sam-
bandi við Denis Diderot sem var mikilvægur ráðgef-
andi hennar íþeim efnum.
FRÁ Berlín var haldið rakleiðis
suður til hinnar sögufrægu
borgar Weimar, menningar-
borgar Evrópu 1999. Hún er öðru
fremur nafnkunn fyrir að þar áttu
þeir skáldjöframir Schiller og
Goethe lengstum heima, og báðir
jarðsettir í svonefndum furstagra-
freit. Á tímabili þjuggu þar einnig
rithöfundurinn og heimspekingurinn
Johann Gottfried Herder (1744-
1803), sem Goethe hafði kallað til
Weimar. Herder var þá kunnur fyrir
’ skrif sín um Ossian og Shakespeare,
en þó einkum tímamótaverkið Um
uppruna tungumáls, sem út kom
1772, en hvorttveggja vakti óskipta
hrifningu framherja þýskra skálda,
svonefndrar Sturm und Drang-
kynslóðar. Jafnframt rithöfundurinn
Cristoph Martin Wieland (1731-
1813) sem var mikill áhrifavaldur á
rókókó- og upplýsingatímabilinu,
þróaðist frá daðri við hinn há-
stemmda og litríka rókókóstfl til
heilbrigðrar upplýsandi veruleika-
sýnar. Allir þessir menn höfðu mót-
andi áhrif á Fjölnismenn og koma
því okkur íslendingum við, þótt tveir
hinir siðasttöldu séu almennt minna
þekktir, einkum Wieland. Nafn hans
var engu að siður kirfilega greypt í
’ huga minn við komuna til Weimar,
en helst fyrir þá undarlegu skikkan
forlaganna að hafa vísað mér til gisti-
heimilis á Wielandstrasse í Berlín,
sem er þvergata er sker Kurfiirsten-
damm. í Weimar eru Goethe-hús og
Schiller-hús ásamt frægu garðhúsi
Goethes, sem er mikill helgireitur í
hinum stóra aflanga garði beggja
vegna fljótsins Ilm, sem hlykkjast
um borgina. Byggð hafði verið ná-
kvæm hliðstæða hússins í nágrenni
þess til að hlífa gömlu byggingunni
sem mest við ágangi á menningarári,
hreint frábær smíð. Afar viturlegt í
ljósi aðstreymis til borgarinnar, sem
var enn yfirfull af aðkomufólki þegar
mig bar að garði í byrjun október, öll
hótel bókuð, en var samt svo lánsam-
ur að fá herbergi á hótelkrá í ná-
grenni hennar. Þangað var eitthvað
15-20 mínútna akstur frá brautar-
stöðinni í leigubíl og þótti súrt í brot-
ið að fá ekki herbergi miðsvæðis eða
í öllu falli innan borgarmarkanna.
En svo reyndust þetta vera yndisleg-
ustu vistarverumar sem mér hlotn-
uðust á allri ferðinni, utan íbúðarinn-
ar í París, matur, viðmót og þjónusta
sú besta og þótt ég væri þar einungis
eitt kvöld og eina nótt mun ég seint
gleyma staðnum. Veitingasalurinn
% stór og vistlegur, veggina prýddu
sögulegar minjar úr fortíð, allt frá
veggskjöldum til gamalla hljóðfæra
og verkfæra. Var góð upphitun fyrir
næsta dag að virða þetta fyrir sér um
leið og sötraður var ljúffengur stað-
arbjór og borðuð sú besta rifjasteik
kennd við Vínarborg sem ég hef
bragðað í mörg ár, diskurinn þakinn
-yfersku grænmeti, algjör Paradís, og
skorti þar einungis góðan borðnaut
til samlætis. Hlaðborð að morgni það
langsamlegast ríkulegasta og allt
þetta útlátaminnst fyrir pyngjuna.
Eins og ég greindi frá í upphafi
greinaflokksins missti ég af
framningunum í Mehr-
zwechhalle, meginástæðu heimsókn-
ar minnar, sem voru Ris og iáll mó-
dernismans, - frá áhrifastefnunni til
Bauhaus, listar þjóðemissósíalista,
og Alþýðulýðveldisins, og einkasafn
Hitlers, en allar sýningarnar höfðu
vakið drjúga athygli. Mikil saga á
bak við Fjölnotahöllina, en hún var
óskaverkefni ungs arkitekts og
þurfti hann ekki að horfa til neins,
allra síst hæðar og umfangs, allt
skyldi stórt og mikilfenglegt, en á
seinni tímum hefur verið erfiðleikum
bundið að nýta gímaldið, margra
hluta vegna. Til Weimar hafði ég
komið íyrir margt löngu og skoðað
heimili Goethes mjög vel og naut þá
leiðsagnar fróðra. Ekki mun hafa
verið hægt að hafna Weimar sem
menningarborg, vegna 250 ára af-
mæli Goethes, hins mikla skáldjöl’-
urs og áhrifavalds, en hún er þó
naumast risin úr öskustó sósíalism-
ans ennþá, sem aðbúnaður á almenn-
um söfnum, einkum borgarsafninu,
var til vitnis um. Þó kannski jafn frá-
leitt og að hafa heimssýningu í Sev-
illa, sem ekki gat svo staðið við fyrir-
heit um gistirými fyrir aðkomufólk,
bústaðir fyrir utan borgina hálfkar-
aðir. Hins vegar er von að gjafir,
styrkir og tekjur af menningarárinu
bæti nokkuð um hvað Weimar
áhrærir og mátti raunar sjá skýr
teikn þess. Á leiðinni til Weimar um
hábjartan dag vöktu yfirgefin og nið-
urnídd stóriðjuhverfi, minnismerki
sósíalismans, helst athygli, en hug-
takið umhverfisvernd mun ekki hafa
verið til í austurblokkinni. En til
hinnar sögufrægu borgar, hvaðan
svo sterkt ljós hefur streymt út um
heimsbyggðina, er alltaf lifun að
koma, borgarsafnið skoðunar virði
þótt þröngt sé um munina. Svo eru
þar húsakynni Bauhaus-listaháskól-
ans sem standa ennþá, og á Bau-
haus-safninu var fróðleg og falleg
sýning í gangi á vefjum, eða, ef menn
vilja heldur, textflum, kenndum við
þann fræga skóla. Sýninguna hafði
ég raunar séð íyrir réttu ári í Bau-
haus-byggingunni í Tiergarten í
Berlín, þó engu síður lifun að sjá
hana í þessu umhverfi og gjörólíkri
uppsetningu, voldug sýningarskráin
sem ég þá festi mér stórfróðleg.
Dagurinn í Weimar var mikið lán
fyrir djúpar lifanir og notalegheit,
einkum eru garðhúsin mér í ljósu
minni og bekkurinn fyrir ofan gamla
húsið hvar Goethe mun löngum hafa
unað á sumrin. Þangað liggur bratt-
ur götuslóði og maður eins og sam-
samaðist gróðurmögnum jarðar,
ferskri angan af mold og laufi, á leið
sinni. I SchiUer-húsið, sem er á
nokkrum hæðum, var einnig við-
burður að koma, skáldið hefur búið
vel og úr hveiju skoti andar þýsk há-
menning að gestum. Mikill fjöldi
fólks í húsinu er mig bar að, straum-
urinn lá inn og út, eins og í Goethe-
húsunum, og á förnum vegi var mað-
ur á stundum eins og staddur í
skrúðgöngu. Þetta voru hugumstórir
menn sem höfðu hugsjónir og ný-
sköpun að leiðarljósi og andlegi arf-
urinn sem þeir skildu eftir voru þau
vopn sem dugðu íslendingum best á
leið sinni undan danskri krúnu.
I borginni er nútímalistasafn í
burðarliðnum, að ýmsu leyti athygl-
isvert þótt það hefði fullmikinn svip
af útibúi frá hinum veigameiri í stór-
borgum landsins og því fljótskoðað.
Þannig gerist það um einslita mark-
aðssetningu núlista, í hinni gömlu og
virðulegu byggingu var einungis
slatti af fólki, kaffistofa og minja-
gripaverslun tóm.
+
þessar slóðir hugnast mér að
snúa aftur hið fyrsta, því ótal
margt var óskoðað, ferðin
farin til að skoða stórsýningar í ald-
arlok og margt mætti afgangi. Þýr-
ingahérað er góður hluti af Þýska-
landi, bæði landfræði- og
menningarlega séð, afar sögulegur
að auk. Þar á hæð nokkuni er hinn
mikli keisari Friðrik I rauðskeggur
(Barbarossa) af Hohenstaufen
heygður, hann er skeleggast varði
land sitt fyrir óðum villimönnum úr
austri...
- Menn verða strax varir við
Goethe í Frankfurt, því minnismerk-
in um hann eru þó nokkur og svo er
þar stórt Goethe-hús, sem laskaðist
að vísu töluvert í seinni heimsstyrj-
öldinni en hefur verið endurbyggt í
upprunalegin mynd. I húsinu er mik-
ið og stórfróðlegt málverkasafn
ásamt upplýsingum um tímana og
fólkið sem myndirnar eru af, á jarð-
hæð er Goethe-bókabúð. Af húsinu
og Goethe segir í næstu grein en til-
efni er að víkja meira að upplýsinga-
tímabilinu, því á Stádel, borgarlista-
safninu, er í gangi merkileg sýning á
myndlist í Evrópu
á árunum kringum
1770. Þverskurður
af því sem á þess-
um tímum var
gert í Róm, Stokk-
hólmi, London,
Sviss, Vínarborg,
París, Madrid,
Feneyjum,
Munchen, Berlín
og St. Pétursborg.
Sem flest tínt til
sem markar tíma-
bilið og söguna, en
minna farið eftir
listrænu vægi
verkanna, þótt sí-
gild listaverk megi
sjá innan um. Far-
ið að líkt og á Or-
say-safninu í Par-
ís, er hermir rétt
og slétt af því sem
var að gerast í
franskri list á síð-
ustu öld og þannig
spegilmynd tím-
anna.
Er svo er komið
þekkja margir vel
til Denis Diderot,
sem menn telja nú
upphafsmann nú-
tíma listrýni, líkt
og Cézanne upp-
hafsmann nútíma
myndlistar. Di-
derot var fjölgáf-
aður maður og
stílsnillingur, vel
virtur um sína daga, en andstætt
Voltaire og Rousseau að mestu
gleymdur fram á þessa öld. En hlið-
stæða Diderots í Þýskalandi, leik-
skáldið og gagnrýnandinn Gotthold
Eprahim Lessing, er trúlega minna
þekktur, en skoðanir þeirra féllu
mjög í sama jarðveg. Diderot þýddi
eitt af leikritum Lessings á frönsku
og Lessing stóð fyrir uppfærslu á
tveim gamanleikjum Diderots í
Hamborg 1760. Lessing flutti boð-
skap upplýsingastefnunnar og hug-
sjónir borgarastéttarinnar af djúp-
visku og skerpu í Þýskalandi.
Skáldið Heinrich Heine, sem Jónas
Hallgrímsson hreifst svo af, sagði
Lessing hafa skekið þýsku þjóðina
frá grunúi, vakið ferska og heilnæma
hræringu með rýni sinni og ádeilu í
trúmálum, vísindum og listum. Rit-
hátturinn samrýmdist fullkomlega
skapgerð hans, sannur, fastur,
skrúðlaus, fagur og áhrifamikill
vegna innri styrkleika. Andlegir yf-
irburðir og birta voru höfuðeinkenni
upplýsingastefnunnar og vel að
merkja sagði Heine einnig: Hvert
tímaskeið sem eignast nýjar hug-
sjónir fær um leið ný augu og sér líka
margt nýtt í hinum gömlu andans
verkum.