Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 34

34 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 plnfgmilaM 2000
19 5 0 • Reykjavíkurtjörn hefur lengi haft mikið aðdráttarafl, hvort sem er um sumar eða vetur. Margur hefur rennt sér þar eða hlaupið um
á skautum að vetrarlagi, bæðl í leik og keppni. Á myndinni eru einmitt nokkrir keppendur árið 1950 og fjöldi fólks fylgist með úr fjarska.
Morgunblaðió/Ólafur K. Magnússon
Reykj avíkurtj ö rn
Hjá Edison
[ Motto: Be sure you are right, then go ahead.l
eftir VILHJÁLM
FINSEN
1914
Thomas A. Edison tekur sjaldan á móti gest-
um. Aðalástæðan til þess er sú að frægð hans
hefir orðið þess valdandi að til hans streymir
árlega ótölulegur grúi manna, sem óskar þess
að tala við hugvitsmanninn.
Ætti hann að veita öllum viðtal, þá mundi
hann naumast hafa tíma til annars. En motto
hans er: Vinna. Onnur ástæðan er sú, að hann
heyrir svo illa að naumast er hægt við hann að
ræða. A vinstra eyra hefir hann verið alveg
heyrnarlaus um mörg ár og nú á síðari tímum
hefir heymin á hægra eyranu mikið sljófgast.
Það þarf að grenja í eyra hans og á hann þó
fult í fangi með að heyra hvað sagt er. Edison
er sjálfum sér mikið mein að þessu og það
hefir einnig orðið til þess, að hann hefir gerst
ómannblendinn, og kveður svo ramt að því, að
hann hefir gerst ómannblendinn og kveður
svo ramt að því, að hann talar jafnvel ekki eitt
orð við nánustu ættingja sína dögum saman.
Og vegna þessa alis hefir öllum verið neitað
um það hin síðari árin að sjá vinnustofur hug-
vitsmannsins og hafa tal af honum.
Það var tilviljun einni að þakka að eg náði
fundi Edisons. Eg var að velta fyrir mér dálít-
illi uppgötvun, og einn af starfsmönnum hug-
vitsmannsins ráðlagði mér að skýra honum
frá því og ráðgast við hann um málið. Og einn
góðan veðurdag stóð eg við dymar á hinum
risavöxnu verksmiðjum hans og beið þess
með óþreyju, að mér yrði hleypt inn.
Orange, New Jersey, er bær með rúmlega
200 þús. íbúa og eiga þeir flestir verksmiðj-
um Edisons daglegt brauð að þakka. Hér er
alt unnið með rafmagni. Verkfræðisháskóli
sá, er kunnastur er í Bandaríkjunum, er hér
og rafmagnsverzlanir era á hverju strái. í
öllum bókaverslunum er kenslubókum í
verkfræði og rafmagnsfræði raðað í glugg-
ana og á gildaskálunum er alt soðið við raf-
magn. Sjálfstjórnandi skóburstavélar em á
hverju götuhorni og fjórði hver maður er raf-
magnsfræðingur. I verksmiðjuþyrpingu Edi-
sons eru fiest húsin fjórlyft, sum nokkru
minni og eru þar skrifstofur og efnarann-
sóknarstofur. Gríðarháir reykháfar bera við
loft, hvert sem litið er, og vélaskröltið dunar
manni í eyrum.
Að öðru leyti er borgin líkari sveitaþorpi.
Hér eru mörg timburhús með frjósömum
görðum í kring, og á Edison sjálfur eitt hitt
fegursta þeirra. En hann er sjaldnast þar að
hitta. Mestan hluta dagsins er hann annað-
hvort á efnarannsóknastofu sinni, eða þá í
bókasafninu. Þar hitti eg hann. Herbergið,
þar sem Edison tekur á móti gestum sínum,
er áreiðanlega eitt hið einkennilegasa í heimi.
Það er jafnhátt húsinu, en það er þrílyft og á
veggjunum eru ótal bókahyllur, en milli
þeiiTa eru myndir af heimskunnum mönnum,
og ber þar sérstaklega mikið á Roosevelt og
Taft. I einu horninu situr skrifari Edisons, en
í öðru horni er legubekkur úr tré. Á þeim
bekk hvílir Edison sig á hverjum morgni, og
sefur þar dálítinn dúr, í öllum fötunum. Á öðr-
um enda legubekksins er svæfill og silkidýna,
en á miðju gólfi stendur marmaralíkneski
nokkurt í lágum fótstalla. Á það að tákna ljós-
gyðjuna, sem mölvar gaslampa, en hampar
rafmagnslampa í hinni hendinni. Listaverk
þetta fekk Edison á heimssýningunni í París.
Nokkrar minni standmyndir eru þar á víð
og dreif um gólfið og eiga þær líklega að vera
af börnum Edisons, en hátt á veggjunum eru
málverk mörg, bæði stór og lítil.
Hægra megin við dyrnar er gríðarstórt
skrifborð og sitja þar tveir menn. Annar
þeirra er Thomas Álva Edison en hinn er
William J. Bums hinn nafnkunni ameríski
leynilögreglumaður, sem er aldavinur Edi-
sons. Á borðinu hjá þeim standa þrír »Dikta-
fon«-ar og ótal bækur og blöð liggja þar í
dæmafárri óreglu.
Maður veitir því fljótt athygli, að Edison er
gamall maður og lúinn. Hárið er snjóhvítt og
andlitið, sem er nauðrakað, er hrukkótt; en
augun eru þreytuleg og benda ótvírætt á það
að þróttur hans er á förum. Kinnar hans eru
fölar og magrar af næturvökum og ofþreytu;
hann er skjálfhentur og hendurnar magrar og
æðaberar. - Hann virðist vera ofþreyttur og
hann er oft svo hjárænn og kærulaus, að
manni verður það á að geta sér þess til, að nú
muni hið mikla æfistarf hans þrotið. En
stundum er eins og hann vakni af svefni og þá
blossar ákafinn upp í honum og litlu augun
hans gráu leiftra. Og þá er hann allur annar
maður ! Hann talar þá af svo miklum áhuga
og sannfæringarkrafti, að maður hlýtur að
dázt að skarpskygni hans og gáfum. Hann var
í yfirhöfn og með lítinn flókahatt á höfðinu, og
meðan hann talaði tugði hann óspart svartan
vindilstubb, sem enginn eldur var í.
Samræður vorar urðu ekki langar. Hinn
nafnfrægi hugvitsmaður ræddi um nýtt
frumvarp til laga um einkaleyfi, sem þá var á
dagskrá í öldungaráðinu og álit hans hans á
málinu var í alla staði réttmætt. Nú er það
venja, að ef menn eiga í málaþrasi vegna
einkaleyfis á einhverri uppgötvun, þá á hug-
vitsmaðurinn að sanna það, að hinn ákærði
hafi stolið uppgötvun sinni. Edison vildi, að
sá sem stældi eða stæli annars manns upp-
götvun, ætti að sanna að svo væri ekki. Þetta
mundi koma í veg fyrir ýmsar málaflækjur
og óþægindi. Ef uppgötvun mannsins er ein-
hvers virði, þá er það rétt af honum að sækja
málið af kappi, en sé hún stolin, þá mun
margur hugsa sig um tvisvar áður en hann
stofnar fé sínu í þá tvísýnu, að sækja rangt
mál. Þessi lög mundu einnig verða ungum og
efnalausum hugvitsmönnum hin bezta stoð,
því að þeir geta sjaldnast varið uppgötvanir
sínar vegna féleysis. Og ætíð eru einhverjir,
sem sitja um það að stelja uppgötvunum
annara.
Sendimaður kemur inn með símskeyti til
hugvitsmannsins, og eg geng út með verk-
stjóra hans. Mr. Dollbeer, sem Edison hefur
beðið um að sýna mér verksmiðjurnar.
Hafi maður vænst þess að skrifstofur og
verksmiðjusalir Edisons væru jafn-skrautleg-
ir og samskonar hús á öðrum stöðum í Amer-
íku, þá verður manni ekki kápan úr því klæð-
inu. Þar eru engar einkaskrifstofur, með
skrautlegum húsgögnum og þykkum gólfá-
breiðum. Þar eru engir einkennisbúnir þjón-
ar, sem ganga milli skrifstofanna gljástroknir
og með skjöl í höndum. Alt er þar blátt áfram
og öllu haglega fyrir komið til þess að spara
húsrúmið. Þetta er eflaust vegna þess, að
verkstjórar og umsjónarmenn Edisons eru
eins og hann sjálfur, duglegir verkamenn,
sem eyða rneiri tíma við rennibekkinn heldur
en við skrifborðið.
Á einni skrifstofunni var maður önnum kaf-
inn við það, að skrifa á nokkra smámiða.
Verkstjórinn tók einn þeirra og sýndi mér.
Það var tímavinna verkamannanna þá vikuna.
Miðinn, sem ég sá, var númer 1 og stóð á hon-
um Thomas A. Edison. Gamli maðurinn, sem
þá var 64 ára að aldri, hafði unnið 95 klst. og
49 mínútur þá viku og hafði þó verið fjarver-
andi hálfan annan dag:
Við sátum og hlýddum á grammofóna Edi-
sons, með hinum beztu plötum, sem nokkru
sinni hafa gerðar verið. Úti í horni sat maður
og athugaði nýjustu plöturnar í smásjá. Hann
athugaði með hinni dæmalausustu nákvæmni
hvern einasta þumlung af línunni, sem nálin
hafði markað á plötuna, og er hún þó hér um
bil 3 mílur á lengd - ef vera skyldi að ein-
hvem smágalla væri á að finna.
Mörg þúsund plötum er fleygt í verksmiðj-
unni og nokkrum hundruðum þúsunda dala
þannig eytt - ekki til einskis, heldur til þess,
að plötumar, sem verksmiðjan lætur frá sér
fara, séu óaðfinnanlegar í alla staði. Enda
segir Edison það sjálfur, að talvélin sé nú eins
fullkomin og hún geti nokkru sinni orðið: hún
er meistaraverk, sem ekki er hægt að endur-
bæta. En það var ekki fyr en 2500 ólíkar teg-
undir af »The reproducer« höfðu verið reynd-
ar til þrautar. Edison er ekki einum degi,
heldur tugum eða jafnvel hundruðum ára á
undan samtíð sinni.
Ef maður ætti að gefa nákvæma lýsing á
vélum þessum, þá yrði það of langt mál. En
svo djúpt má þó taka í árinni að fullyrða að
talandi-lifandimynda-vélin, sem innan
skamms kemur á heimsmarkaðinn, er einhver
sú mesta hugvitssmíði, sem gerð hefir verið.
Til dæmis um það hve vélar þessar eru ná-
kvæmar, má geta atviks nokkurs, er einn
verkfræðingurinn sagði mér frá.
Edison hafði ekki annað gert í marga daga
en reynt nýjar plötur, er gerðar höfðu verið
fyrir talvélina. En það var eitthvað að þeim
öllum og svo var þeim fleygt. Svo kom röðin
að nokkrum fiðlulögum sem frægur fiðluleik-
ari hafði leikið, og hafði Edison vænt sér mik-
ils af þeim, en þó fór svo, að þeim var einnig
fleygt. Þegar fiðluleikarinn heyrði það, fór
hann á fund Edisons og heimtaði skýringu.
Edison ypti öxlum.
»Þær eru ekki nógu góðar handa mér, þetta
er engin »músík«. Hlustið þér á, þetta sam-
ræmi ! Maður verður þess ekki var á söng-
skemtun en þegar vélin mín kemur til sög-
unnar þá heyrir maður á því ýmsa galla.«
Svarið var eitthvað á þessa leið. Fiðluleik-
arinn sjálfur varð að viðurkenna það, að ýmsir
tónar væru óhreinir, en hverju það var að
kenna, gat hann ómögulega uppgötvað. Edi-
son tók þá fiðluna og athugaði strengina í
smásjá. Kom það þá í ljós, að einn strengur-
inn hafi slitnað undan boganum og var orðinn
flatur og gaf því ekki eins hreinan tón og ella!
Þessi uppgötvun gerði Edison jafnforviða og
fiðluleikarann. - En þannig hefir hver platan
verið rannsökuð nákvæmlega.
Þegar við komum út úr verksmiðjunni
mættum við Edison sem var- á leið til efna-
rannsóknarstofunnar. Eg notaði tækifærið og
lét í Ijós við hann ánægju mína yfir því, sem
eg hafði séð og heyrt. Hann staðnæmdist
augnablik, stakk höndunum langt niður í
frakkavasana, tuggði vindilstúfinn ákaft og
horfði hvast á mig með hinum litlu gráu aug-
um sínum, sem mér sýndust nú enn dýpri en
áður.
Svo sagði hann: »Be sure you are right,
then go ahead!«
I--------------------------------------1
Davíð
konungur
eftir EINAR
BENEDIKTSSON
192 9
Þá Davíð stóð fyrir stóli Sáls -
strengi hann drap undir orðum þess máls,
sem hirðtunga vai'ð vorra himna.
Með Betlehems rísandi stjörnu hann stje
og stillti sín ljóð fyrir Israels vje.
Um aldir beygir heimurinn hnje
við hjarðkongsins voldugu ymna.
Námfús á lífið hann náði hæð.
En naðra blundaði í hjartans æð.
Hjarðknapinn hneigðist til skálar.
- Svo útvaldi drottinn sinn afbrotalýð.
Hans ætlun var hyldjúp. Til sigurs þarf stríð.
Og yðrun krefst syndar, um eilífa tíð,
svo ávaxtist pundið sálar.
Já, Davíð var herra vors heilaga lands.
Svo hátt gnæfði bragur og vilji þess manns,
að dáðust drottnarnir sjálfir.
Hans bæn flutti hásöng af lifandi list,
sem ljóðbylgjur reisti á höfum yst.
- Nú jarðsyngja trúna á Jahve og Krist
játendur veilir og hálfir.
Iðrun er kraftur. Hún krefur tii hljóðs
og knýr þá dýpstu strengi til óðs,
sem víðboðum hjartnanna varpa.
Sál verður ljósblind í sólar geym;
en syndarinn týndi leitar heim.
Hann föðurhöndum er tekinn tveim.
Þá tóna á Davíðs harpa.
Oss dreymir í hæðunum hörpuslag,
er hrynur í einu sem kór og lag,
af setning samhljóms og raddar.
En jörð verður stjarna heilög og hrein,
þá hafdjúpsins mál talar bára ein -
og undir þar tekur steinn við stein,
uns strandir til hljóðs eru kvaddar.
Orðvald er dánarheims dýrasta snilld;
hún dregur sinn knör, fyrii’ utan fylgd,
á Ginnungasæinn svarta.
En list heimtar trú, gegnum stjarnanna storm,
og styrk sinna drauma um himneskt form.
Við fallandi engil, við freistandi orm
þarf fyrirgefning og hjarta.
Aldrei fannst mál fyrir myrkaiú harm -
nje mæddi sjálfdæmi harðar neinn barm.
Hans sál leit ei sólina bjarta.
Af þrúguvið batt hann sjer þyrnikrans,
þegninn guðs og konungur lands.
Vínhelið ríkti á valdstól þess manns,
sem var eftir drottins hjarta.
Hvað skín yfir sofandi barnsins brá,
hvað birta oss draumar, sýn og spá
um iíf allra stjörnulanda?
Mun jarðskólinn storkna við reglu og rit,
þar raunheimur skerðir sitt eigið vit?
- Vjer finnum aðeins sem fjarlægan þyt
af flugtökum hærri anda.
Ljóð er það eina sem lifir alt;
hitt líður og týnist þúsundfalt -
uns Hel á vorn heim að svæfa.
Orð eru dýr, þessi andans fræ,
útsáin, dreifð fyi’ir himnablæ,
sem fljóta á gleymskunnar sökkvisæ,
um sólaldir jarðneskra æfa.
Þá hágöfgast maður í menningar heim,
er manið, fráls, býður eining af tveim,
signd við þann sið er vjer tókum.
Útvaldi söngvarinn saltarans
sinnti ei glaplögum Edenbanns.
Sjálfsköpuð þján, bæði þjóðar og manns,
skal þurkast úr lífsins bókum.