Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 56

56 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
Máttur
tónanna
AP
Bítlar og Presley
Bítlarnir (The Beatles) sem fjórmenningar frá Liverpool borg
skipuðu á sjöunda áratugnum, er ein vinsælasta dægur-
lagahljómsveit sem fram hefur komið og Bandaríkjamaður-
inn Elvis Presley, til vinstri, einn alira dáðasti dægurlaga-
söngvarinn. Paul McCartney og John heitinn Lennon hófu
samstarf 1956, George Harrison bættist í hópinn árið eftir
og ásamt þeim fjórða hófu þeir að koma fram sem Bítlarnir
árið 1960. Ringo Starr tók stöðu trommara 1962 og
þannig var sveitin skipuð allt þar til hún hætti störfum
1970. Hljómsveitin sló fyrst í gegn í heimalandinu og tók
síðan Bandaríkin með trompi 1964 en þess má geta að þar
í landi kom hún 20 lögum í efsta sæti vinsældalistans og
seldi meira en 100 milljónir platna. Á myndinni eru fjór-
menningarnir (frá vinstri: Starr, Harrison, Lennon og Mc-
Cartney) ásamt sjónvarpsmanninum Ed Sullivan, á æfingu
áður en þeir komu í fyrsta sinn fram í bandarísku sjónvarpi
f The Ed Sullivan Show. 70 milljónir manna horfðu á þáttinn
9. febrúar 1964. Lennon var myrtur fertugur að aldri, í des-
ember 1980, en hinir þrír lifa. Elvis Aron Presley var goð-
sögn í lifanda lífi. Hann seldi 500 milljónir platna og átta
miiljónir platna söngvarans seldust fyrstu fimm dagana eftir
lát hans, 16. ágúst 1977. Presley varð aðeins 42 ára að
aldri.
eftir ÁRNA
FRÁ MÚLA
1946
Það var einhvei-n tíma í fyrra sum-
ar, ekki löngu eftir styrjaldarlokin í
Evrópu, að amerískur blaðamaður,
mig minnir einn af ritstjórum Time,
ferðaðist um Þýzkaland til þess að
kynna sjer ástandið þar. Birti blað
hans síðan frásagnir af ferðalaginu.
Maður þessi segir meðal annars
frá því er hann kom til Essen, en þá
borg telur hann eina af þremur
stórborgum þar í landi, sem verst
sjeu leiknar af völdum stríðsins.
Ameríkumaðurinn lætur það vera
sitt fyrsta verk að heilsa upp á
borgarstjórann í Essen. Var honum
boðið inn í sæmilegt herbergi, en
mjög lítt búið að húsgögnum, borð
og 2, 3 stólar. Þar situr borgarstjór-
inn í Essen - og er að leika Mozart
á fíðlu.
Komumaður tekur nú borgar-
stjórann tali og segir við hann að
sjer sýnist borgin svo illa farin, að
ekki muni svara kostnaði að endur-
byggja, heldur muni ráðlegast að
flytja fólkið burtu og reisa nýja
borg frá grunni á öðrum stað.
Jú, við höfum rætt þetta, segir
borgarstjóri, og að athuguðu máli
var hnigið að því ráði að endurreisa
borgina, þar sem hún nú er. Við er-
um þegar komnir nokkuð áleiðis
með að leggja leiðslur í götumar,
vatn, rafmagn, gas og skolpræsi.
En hvernig hafíð þig hugsað ykk-
ur að haga endurþyggingunni? Á
hverju byrjið þið? spyr Ameríku-
maðurinn.
Við byrjum á Tónlistarhöllinni.
Tónlistarhöllinni?! Ameríkumað-
urinn heldur að sjer hafi hlotið að
misheyrast.
Já, Tónlistarhöllinni, endurtekur
borgarstjórinn. Við göngum þess
ekki duldir, að erfiðir tímar eru
framundan, atvinnuleysi, skortur ef
til vill - hungur. Hvað er hægt að
gera fyrir atvinnulausa menn, kalda
og klæðlitla, menn sem eru að
ljemagnast af langvarandi næring-
arskorti, fjölskyldumenn með konu
sem varla getur haldið sjer uppi og
bamahóp sem grætur af sulti?
Hvað er hægt að gera til að draga
úr þjáningum þessa fólks, halda lífs-
vilja þess við líði, glæða trú þess á,
að bjartari dagur muni enn renna?
Hvað er hægt að gera til að forða
því frá algerri myrkvun vonleysis
og bölsýnis, koma í veg fyrir að það
sturlist og fari sjer að voða? Og
hvemig á þjóðfjelagið að verjast
óeirðum og byltingum, ránum,
brennum og manndrápum, þegar
mikill hluti, kannske þorrinn af fólk-
inu, eygir hvergi vonarglætu og
skynjar ekkert, nema kuldann og
myrkrið og hungrið?
Við hjerna erum þeirrar trúar,
sagði borgarstjórinn að endingu, að
tónlistin geti, öllu öðra fremur,
bjargað því, sem bjargað verður.
Þess vegna byrjum við á Tónlistar-
höllinni.
*
Þegar jeg las þessa frásögn am-
eríska blaðamannsins (sem hjer er
mjög ónákvæmlega hermd), rifjað-
ist upp fyrir mjer, að jeg hafði fyrir
örgum áram lesið um áþekka hluti í
allt öðru landi.
Það var á fyrstu misseram eftir
rússnesku byltinguna, áður en
kyrrð komst á. Rússar höfðu orðið
iila úti í heimsstyrjöldinni, sem þá
geysaði. Það var myrkur og kuldi
og hungur, eins og gengur eftir
styrjaldir. En þar við bættust svo
taumlausar lýðæsingar, þindarlaust
taugastríð og gagnbyltingarótti.
Valdhafamir áttu erfítt með að
halda múgnum í skefjum. 011 laun
höfðu verið jöfnuð, allt varð að
skera við neglur sjer. -Að eins einn
maður í víðlendasta ríki heimsins,
fjekk kaup, sem vai’ nokkuð í áttina
til þess, sem hann átti að venjast á
Vesturlöndum, en að vísu margfalt
lægra.
Það var söngvarinn Sjaljapín.
Valdhafamh- gerðu hann að eins-
konar Orfeusi í Undirheimum,
fengu hann til að syngja í stærstu
sönghöllunum kvöld eftir kvöld.
Dymar voru opnar og öllum heimill
ókeypis aðgangur, meðan húsrúm
leyfði. Og þarna söng þessi snilling-
ur og töframaður, þangað til hinir
hrjáðustu gleymdu að þeir vora á
botnlausum skóm og blautir í fæt-
urna, gleymdu óværunni í skyrtug-
arminum og kýlunum á hálsinum,
gleymdu að þeir höfðu ekki smakk-
að matarbita þann dag, hrifust af
söngnum, hlógu og grjetu og klöpp-
uðu, þangað til þeim vai’ orðið hlýtt
á höndunum og fundu blóðið, lifandi
blóð, streyma um æðai- sjer. Ef til
vill hefir enginn einn maður í Rúss-
landi bjargað fleiri löndum sínum úr
öngþveiti byltingartímanna en
Fedor Sjaljapín.
*
Rússar og Þjóðverjar telja það
djúp staðfest milli sín, að þeir verði
að hatast. En samt fer það svo, þeg-
ar verst gegnir, þegar komið er
fram á heljarþröm og „undir í djúp-
unum sogar“, að Rússinn og Þjóð-
verjinn, erfðafjendurnir, nasistinn
og bolsjevikinn, andstæðumar í
þjóðfjelagsmálum, mætast í einum
punkti og mæla einum rómi : Tón-
listin ein getur bjargað því, sem
bjargað verður!
Líklegt er að þetta sameiginlega
bjargráð komi því aðeins að fullum
notum, að báðum þessum þjóðum er
gömul og gróin söngmenning svo að
segja í blóð borin. Reynslan hefír
kent þessum andheitu hatursþjóð-
um alveg það sama. Ef þær hefðu
ekki skynbragð borið á músík, hefði
ekki verið til neins að hugsa um tón-
listarhöllina í Essen, eða láta Sja-
ljapín syngja á fyrverandi keisara-
lega óperahúsinu í Pjetursborg.
Mjer er það enn í minni, að jeg
kom einhverju sinni að bæ einum,
sem við getum kallað Sauðagerði.
Við vorum nokkrir saman. Bóndi
bauð okkur til stofu og bað okkur að
þiggja kaffí. Þetta var snemma
sumars á sunnudegi og orðið áliðið
dags. Meðan beðið var eftir kaffmu,
var rabbað um skepnuhöld og vor-
harðindi og fyrirsjáanlegt grasleysi
og Olaf og Jónas og fleiri stór-
menni. Svo var skrúfað frá útvarp-
inu og hlustað með andakt á, að
ekkjan Guðrún Guðmundsdóttir
væri áttræð, fróð og minnug og læsi
gleraugnalaust og að Sætsúpu-
fjelagið í Þaralátursfirði hefði hald-
ið hátíðlegt 5 ára afmæli sitt með
sameiginlegri kaffídrykkju.
En svo er frjettum lokið og þulur-
inn tilkynnir: „Nú leikur Ffladelfíu-
hljómsveitin undir stjóm Stokov-
skys....“ - lengra komst þulurinn
ekki! - Ut í horni hafði setið vinnu-
maður á bænum, Jói nefndur, og
farið lítið fyrir honum. En um leið
og Jói heyrir þessa tilkynningu
stekkur hann upp eins og byssu-
brendur, hreytir úr sjer: „Andskot-
ans músík!“, hendist yfír þvera stof-
una og skrúfar fyrir útvarpið. Það
hefði ekki verið til neins að byggja
sönghöll fyrir Jóa, eða láta Sjaljapín
reyna að troða í hann „andskotans
músíkkinni".
Og nú er mál til komið að segja
líkt og kappátsmaðurinn í Borgar-
nesi, þegar hann hafði etið gervall-
an stórlaxinn í alls konar mæónes-
um og remúlaði og ætisveppasós-
um og hverskonar glásum og upp-
stúi og tók að kenna matar síns, en
vissi ógerla, hvað etið hafði. Hann
sagði, átkappinn: „Ætli sje ekki
rjett að fara að láta brönduna
koma?“ Ætlunin var að minnast lít-
ilsháttar á Hándel og Tónlistar-
fjelagið.
Höfundur Messíasar, Georg Frið-
rik Hándel var fæddur í Þýskalandi
árið 1685. Tónlistamám stundaði
hann fyrst í ættlandi sínu og síðan á
Italíu. Um þrítugsaldur fer hann til
Englands og dvelur þar upp frá því.
Hann var skjólstæðingur konungs
og í hávegum hafður við hirðina og
annarsstaðar í hópi höfðingja lands-
ins. Var hann sæmdur aðalstign,
hafði miklar tekjur og hjelt sig að
öllu ríkmannlega. Eftir að til Eng-
lands kom tók hann að rita nafn sitt
Handel, í stað Hándel; breytir það í
rauninni engu, því nafnið er borið
eins fram á þýslói og ensku. Hándel
var geysileg hamhleypa til starfa.
Má m.a. marka það á því, að Messí-
as - sem verið er hátt á þriðja tíma
að flytja, þótt allt gangi eins og í
sögu, samdi hann á 23 - já, tuttugu
og þrem - dögum!
Kringum miðja 19. öld var
Handel-fjelagið stofnað í Englandi.
Sá það um útgáfu á verkum hans og
eru það tæp hundrað bindi: Oratorí,
óperur, symfóníur, konsertar, alls
konar tækifæris tónsmíðar, krýn-
ingarsálmar, útfararljóð, lofsöngvar
o.s.frv.
Þeir Hándel og Bach eru oft
nefndir í sömu andránni. Eiga þeir
þó um fátt sammerkt, nema það, að
þeir eru hjer um bil alveg jafn
gamlir, Hándel aðeins í við eldri,
fæddur 23. febrúar 1685, en Bach
tæpum mánuði síðai’, 21. mars.
Ameríski rithöfundurinn alkunni,
Hendrik Willem van Loon, hefir
skrifað bók um Jóhann Sebastian
Bach. - Hefir bókin verið þýdd á ís-
lensku og mun bráðlega koma út.
Höfundur gerir þar dálítinn saman-
burð á þeim jafnöldranum, Bach og
Hándel. Hann segir m.a.:
„Þessi þýskfæddi Englendingur
(Hándel) er ekkert sjerstaklega
fágaður, en hann var fyrsta flokks
tónlistarmaður, og hafði auk þess
afburða gáfu til að vekja á sjer eftir-
tekt. Eftir að hann settist að í
London ... varð hann hinn frægi
Handel lávarður, maður sem gat
leyft sjér að bjóða konungum byrg-
„Nú er svo komið,
að tónlistin heíir
fengið sess við há-
borðið. Ef til vill verð-
ur þess ekki langt að
bíða að hún skipi
sjálft öndvegið.“
inn, þar sem Bach var aftur á móti
alla daga bara óbreyttur Hen- Bach
og skreytti sig með hálfbroslegum
kapelmeistaratitli, sem hann hafði
fengið við einhverja smáhirðina í
bæjarkríli langt inn í Þýskalandi.
Til þess að láta Hándel njóta sann-
mælis, verður að játa, að hann
„gekk í fólkið" miklu betur en Bach.
Það var miklu auðveldara að skilja
hann. - Hann var miklu meira við
alþýðuskap en Jóhann Sebastian.
Frá sjónarmiði fjöldans var líf hans
miklu æfintýralegra og umtalsverð-
ara en líf Bachs. - Hann hafði bygt
hús sitt um þjóðbraut þvera, ef svo
mætti segja. Enginn kom þar að
luktum dyrum. Gerið svo vel að
ganga í bæinn, herrar mínir og frúr;
og látið þið eins og þið sjeuð heima
hjá ykkur. Skenkið ykkur glas af
þessum ágæta drykk, sem stendur
þarna á vínborðinu, það er
Liebfraumilch og er guðaveig. Já,
hver skyldi ekki skemta sjer innan
um hina siðfáguðu og glaðværu
listamenn, sem hópast saman á
heimili hins þýska meistara og óp-
erustjóra!"
*
Jeg hefi rekist á menn, sem
halda, að það geti ekki verið „neitt
gaman“ að hlýða á Messías, því
verkið hljóti að vera svo þungt, svo
hátíðlegt og þrangið af andlegheit-
um, að hlustum syndugra henti ekki
slík tónlist. Þetta er skiljanlegt. Það
er stórt orð Messías og það hefír
einhvem veginn komist inn hjá okk-
ur, að það sje „góður siður að gráta
í kirkju" og „andleg tónlist" sje æv-
inlega innfjálg og eðlisþung.
En við skulum hafa hugfast að
höfundur Messíasar var bæði
heimsborgari og heimsbarn. - Gleði
hans, hvort sem við nefnum hana
lífsgleði eða ti’úargleði, er frjálsleg
og óbæld, þróttmikil og hressileg
gleði, jarðnesk að veralegu leyti,
dýrðlegur fögnuður og talsverð
kátína. I Messíasi finst mjer tón-
skáldið hvað eftir annað minna á
ólman fjörgamm, sem typplar og
bítur mélin, og mundi rjúka frísandi
yfir stokka og steina, ef honum væri
ekki haldið til baka.
Tónlistarfjelagið hefir nú flutt
Messías nokkrum sinnum fyrir hús-
fylli og við óskifta hrifningu áheyr-
enda. I kvöld verður verkið flutt í
síðasta sinn og er þess að vænta að
menn láti ekki tækifærið ganga sjer
úr greipum að hlýða á þetta fagra
og fræga verk. Engan, sem á hefir
hlýtt, hef jeg heyrt kvarta yfir því,
að það hafi ekki verið „neitt gam-
an.“
Mennirnir, sem stofnuðu Tónlist-
arfjelagið, settu merkið hátt. Og
þeim hefir orðið að vonum sínum.
Með ósjerplægni sinni, bjartsýni og
afburða dugnaði, hafa þeir átt
drjúgan þátt í að lyfta ísl. tónlist
hærra, en nokkur hafði dirfst að
vænta fyrir svo sem einum áratug. I
þeirra hug er „eitt nauðsynlegt":
efling tónlistarinnar. Þeir era sama
sinnis og borgarstjórinn í Essen var
í fyrra sumar og stjómendur
Rússlnds eftir byltinguna. Þótt
þeim takist ekki að gera músíkant
úr Jóa gamla í Sauðagerði (meðal
annars vegna þess að tjeð sögu per-
sóna hefir legið allmörg ár í gröf
sinni) mun ekki fara hjá því, að auk-
inn skilningur landsmanna á hinni
háleitustu allra lista, komi því innan
skamms til vegar, að enginn Islend-
ingur leyfi sjer að segja: „andskot-
ans músík".
Listhneigð Islendinga hefir til
skamms tíma átt fárra úrkosta. Nú
er svo komið, að tónlistin hefir feng-
ið sess við háborðið. Ef til vill verð-
ur þess ekki langt að bíða að hún
skipi sjálft öndvegið. Ekkert væri
líklegi’a til að efla göfugan hugsun-
arhátt með þjóðinni og bæta and-
legt heilsufar hennar.