Morgunblaðið - 03.01.2000, Síða 64

64 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
[ FRÁ KRISTJÁNSBORG TIL BESSASTAÐA
FRA EINVELDI
I TIL LÝÐVELDIS
eftir JÓN Þ.
ÞÓR
1999
I
Tuttugasta öldin er senn á enda, og
má þá einu gilda hvort menn telja
henni hafa lokið er ái'ið 1999 leið í
aldanna skaut, eða að ári. Oldin var
hin blóðugasta í 'sögu mannkynsins;
aldrei fyrr hafa jafn margar og harð-
vítugar styrjaldir verið háðar á einni
öld, aldrei hafa jafn margir látið líf
sitt eða liðið örkuml af mannavöld-
um, aldrei fyrr hefur maðurinn kom-
ist jafn nærri því að tortíma sjálfum
sér og öllu lífi á jörðinni.
En öldin, sem nú er að kveðja,
færði mannkyninu einnig margvís-
legar framfarir og efnisleg gæði, og
víst má til sanns vegar færa, að
fleiri háleitar hugsjónir hafi ræst á
20. öldinni en á nokkurri annarri
öld, sem þekkt er í mannkynssög-
unni. Má þó lengi um það deila,
hvað séu háleitar hugsjónir, hverjar
hafi ræst og hverjar ekki.
í sögu íslendinga mun 20. aldar-
innai' að líkindum verða minnst sem
tímabils gæfu og veraldargengis. A
þessari einu öld reis íslenska þjóðin
frá fátækt til bjargálna, frá útlendri
valdstjórn til sjálfstæðis. I aldar-
byrjun voru Islendingar meðal fá-
tækustu þjóða Evrópu og skorti
flest, sem talið var til forsendna
mannsæmandi lífs. I aldarlok erum
við meðal auðugustu þjóða heims,
og hálfur sjötti áratugur er liðinn
frá stofnun lýðveldis á Islandi.
Þegar litið er yfir íslenska sögu
20. aldar, mun fáum dyljast, að hún
er viðburðarík, líkast til viðburða-
ríkasta öld Islandssögunnar, að 9.
og 10. öldinni ef til vill undanskil-
inni. Þá var land numið. I stjórn-
málasögunni gnæfa þrír atburðir
öðnjm hærra, sem vörður á vegin-
um frá Hafnarstjórn til lýðveldis:
stofnun heimastjómar 1. febrúar
1904, gildistaka sambandslagasátt-
málans 1. desember 1918 og loks
lýðveldisstofnunin 17. júní 1944.
Þessir þrír atburðir eru nátengdir,
líkt og perlur á streng, og enginn
skyldi velkjast í vafa um, að þeir
eru stærstu og merkustu áfangar í
sögu Islendinga á 20. öld.
I I
í hugum flestra núlifandi Islend-
inga, sem láta sig sögu þjóðarinnar
nokkru varða, mun stofnun heima-
stjómai' 1. febrúar 1904, vera ná-
tengd sjálfstæðisbaráttu íslendinga
á 19. öld, kórónan á baráttu ís-
lenskra Hafnarstúdenta, Baldvins
Einarssonar, Fjölnismanna og Jóns
Sigurðssonar. Þessi skilningur á að
sönnu nokkum rétt á sér, en þó er
nær að telja, að markmið þein-a
manna, er suður við Eyrarsund
mótuðu stefnu Islendinga í sjálf-
stæðisbaráttunni um miðja 19. öld,
hafí náðst að mestu með gerð sam-
bandslaganna sumarið 1918 og gild-
istöku Sambandslagasáttmálans 1.
desember það ár. Stofnun heima-
stjómar var mikilsverður og nauð-
synlegur áfangi á þeirri leið.
Fyrr á öldinni, sem nú er að
renna sitt skeið á enda, miðuðu
sumir fræðimenn upphaf sjálfstæð-
isbaráttu íslendinga við það er
Baldvin Einarsson hóf útgáfu tíma-
ritsins Armanns á Alþingi í Kaup-
mannahöfn árið 1829. Var þá gjarn-
an litið á endumeisnarstarfið, sem
hófst með athöfnum Skúla Magnús-
sonar, landfógeta, Eggerts Ólafs-
sonar og fleiri góðra manna um
miðbik 18. aldar, sem eins konar
undirbúnings- eða aðfararskeið
sjálfstæðisbaráttunnar.
Þessa söguskoðun má vissulega
styðja nokkrum rökum, en hitt mun
þó sanni nær, að upphaf sjálfstæðis-
baráttu Islendinga verði hvorki rak-
ið til eins atburðar né einstakra at-
hafna tiltekinna manna. Sjálfstæðis-
baráttan var sprottin úr þeim hrær-
ingum, sem áttu sér stað í atvinnu-
og menningarlífi Evrópumanna á
síðari helmingi 18. aldar og fyrri
hluta 19. aldar. Þær hræringar birt-
ust m.a. í stjómarbyltingunum á
Frakklandi og iðnbyltingunni á
Englandi og höfðu mikil áhrif á hugi
fólks um alla álfuna. Þar á meðal
vom þeir Islendingar, sem nefndir
vom hér að framan, og reyndar
miklu fleiri landar þeirra. Sýnir
það, að Islendingar vom, þrátt fyrir
fátækt og einangrun, hlutgengh'
Evrópumenn og fylgdust margir
hverjir gjörla með atburðum og
hugmyndastraumum suður í álfu.
Næst vettvangi stóðu Islendingar á
Hafnarslóð, og það kom í þeirra
hlut að miðla þekkingu og hug-
myndum til landa heima á Fróni.
En þótt upphaf sjálfstæðisbarátt-
unnar verði hvorki ársett né dag-
sett, getur enginn farið í grafgötur
með það, hver var aðalhöfundur
þeirra markmiða, sem Islendingar
fylgdu allt til 1. desember 1918, og
við vitum líka hvar og hvenær þau
vom fyrst sett fram.
Friðrik konungur VII. afnam ein-
veldi í Danmörku og setti þegnum
sínum stjómarskrá og löggjafar-
þing á fyrri hluta árs 1848. Þeir at-
burðir komu miklu róti á huga
manna um gjörvallt Danaveldi og
voru Islendingar þar engin undan-
tekning. Danska stjórnai'ski'áin gilti
hins vegar aðeins fyrir Danmörku
og því tóku íslendingar að huga að
því hver ætti að verða staða Islands
í konungsríkinu. Þar fór Jón Sig-
urðsson fremstur í flokki og á út-
mánuðum 1848 skrifaði hann fræg-
ustu stjórnmálaritgerð sína, Hug-
vekju til Islendinga, og birti í Nýj-
um félagsritum.
Hugvekjan átti eftir að verða
pólitísk stefnuskrá Islendinga
næstu sjö áratugina. í henni hélt
Jón því fram, að konungur gæti
ekki afsalað sér einveldi án samráðs
við Islendinga, sem ættu rétt á að
njóta jafnræðis á við aðra þegna
Danaveldis. Kjaminn í boðskap
Jóns var sá, að um leið og konungur
afsalaði sér einveldi á íslandi væri
Gissurarsáttmáli, sem Islendingar
gerðu við Hákon konung Hákonar-
son árið 1262, í raun genginn aftur í
gildi. Samkvæmt honum voru Is-
lendingar aðeins í konungssam-
bandi við Norðmenn og síðan Dani
og áttu að hafa löggjafar-, fram-
kvæmda- og dómsvald í eigin mál-
um. Jafnframt skyldu íslendingar
hafa yfir sér sérstakan landstjóra,
jarl, sem stjómaði landinu ásamt
þremur „meðstjómendum" og sæti
einn þeirra ávallt í Kaupmannahöfn.
Með þessu móti taldi Jón að sam-
band íslands og Danmerkur yrði
eins vel tryggt og best gæti orðið.
Það yrði byggt á jöfnum réttindum
þegnanna, hvort sem þeir væra ís-
lendingar eða Danir, byggju á ís-
landi eða í Danmörku.
En leið Islendinga til aukinnar
sjálfstjórnar varð bæði löng og
grýtt, og fullt stjómmálalegt jafn-
rétti á við Dani öðluðust þeir ekki
fyrr en 1918. Árið 1851 var boðað til
þjóðfundar í Reykjavík og átti hann
að verða stjómlagaþing Islendinga.
Er til fundarins kom, varð hins veg-
ar ljóst, að Danir ætluðust til þess
að stjómarskrá Danmerkur
(Grundloven) yrði lögtekin hér á
landi. Á það vildu þjóðfundarfulltrú-
ar ekki fallast en sömdu tiUögur, er
byggðu á kröfum og hugmyndum
Jóns Sigurðssonar í Hugvekju til
Islendinga. Þær tillögur fengust
aldrei ræddar og þjóðfundurinn
leystist upp, án þess að niðurstaða
fengist. Munu flestir Islendingar
hafa verið sammála um, að þjóð-
fundarmenn hafi unnið varnarsigur
er þeim tókst að koma í veg fyrir að
danska stjórnarskráin öðlaðist gildi
á Islandi, og fræg urðu viðbrögð
kjörinna fulltrúa Islendinga á fund-
inum er konungsfulltrúi sleit hon-
um: „Vér mótmælum allir.“
Eftir þjóðfundinn liðu tveir ára-
tugir, án þess að til veralegra tíð-
inda drægi í sjálfstæðismálum Is-
lendinga og frá lagalegu sjónarmiði
var staða landsins innan ríkisheild-
arinnar óviss. Árið 1871 hugðust
Danir höggva á hnútinn og settu
Stöðulögin svonefndu, lög um stöðu
Islands í danska ríkinu. Þau giltu,
uns Sambandslagasáttmálinn tók
gildi árið 1918, en hæpið er að önn-
ur lagasetning hafi mælst verr fyrir
hér á landi. Olli þar ekki síst að í 1.
grein laganna sagði skýrt og skorin-
ort, að Island væri „óaðskiljanlegur
hluti Danaveldis." Þremur árum
síðar, 1874, var íslendingum sett
stjómarskrá á grundvelli Stöðulag-
anna og samkvæmt henni fékk Al-
þingi löggjafar- og fjárveitingarvald
í innlendum málum.
Stjómai’skráin 1874 var vissulega
spor í rétta átt, „góð byrjun", sagði
Jón Sigurðsson, en enn vai' langt í
land með að kröfum íslendinga um
sjálfsforræði í eigin málum og jafn-
rétti á við Dani væri fullnægt. Mörg-
um þótti illt undir því að búa, að ís-
lensk málefni heyrðu undir stjóm
danska dómsmálaráðherrans, sem
hafði þau að aukagetu, sat í Dan-
mörku og bar pólitíska ábyrgð fyrir
danska Ríkisþinginu, en ekki Al-
þingi. Alþingismenn áttu þess engan
kost að koma honum frá embætti,
hvemig svo sem hann fór með ís-
lensk mál, og framkvæmdavaldið í
íslenskum málum var eftir sem áður
í höndum danskra stjómvalda.
Næstu þrjá áratugina eftir setn-
ingu stjórnarskráinnar 1874 snerist
stjórnmálabarátta Islendinga öðru
fremur um það, að skipað yrði sér-
stakt stjómvald, er færi með ís-
lensk málefni eingöngu, mætti á Al-
þingi og bæri pólitíska ábyrgð fyrir
því, m.ö.o. að framkyæmdavaldið
yrði flutt inn 1 landið. Á þetta vildu
Danir ekki fallast og stóð svo allt
fast til ársins 1897. Þá bar ungur
þingmaður, dr. Valtýr Guðmunds-
son, dósent í íslenskum bókmennt-
um og sögu við Hafnarháskóla,
fram frumvarp á Alþingi um lausn
stjómarskrármálsins, en svo var
deila íslendinga og Dana um þetta
mál nefnd. Kjami frumvarpsins var
sá, að skipaður yrði sérstakur ráð-
herra íslandsmála. Hann átti að
vera íslendingur og bera pólitíska
ábyrgð fyrir Alþingi, en eiga heimili
í Kaupmannahöfn.
Framvarp Valtýs var samið og
flutt með vitund og samþykki
dönsku ríkisstjómai'innar og eng-
inn vafi leikur á því að það hefði
hlotið staðfestingu konungs. Eftir
það, sem á undan var gengið, hefði
mátt vænta þess að alþingismenn
tækju framvarpinu fagnandi og
fylgdu því fram til sigurs þegar á
fyrsta þingi. En svo fór ekki. Hat-
rammar deilur urðu um frumvarp
Valtýs, sennilega harðari en um
nokkurt annað mál í sögu þingsins
fram til þess tíma. I þeim mátti
glöggt greina kynslóða- og stétta-
skiptingu þingmanna, og víst er, að
ekki sáu þeir sér allir hag í því að
framkvæmdavaldið kæmist með
þessum hætti í hendur Islendinga.
Frumvarpið var fellt tvívegis, 1897
og 1899, en að lokum samþykkt árið
1901. Þá höfðu hins vegar orðið
stjómarskipti í Danmörku og
vinstrimenn myndað fyrsta ráðu-
neyti sitt. Nýja ríkisstjórnin vildi
bjóða Islendingum betri kosti en
hægrimenn höfðu gert, og lagði fyr-
ir þjóðina tvö frumvörp. Annað var
hið gamla framvarp Valtýs, sem
samþykkt var 1901, hitt var nýtt
frumvarp, nánast samhljóða, en
gerði ráð íyrh' ráðherra búsettum á
Islandi. Fylgismenn þess frumvarps
unnu mikinn sigur í kosningum,
sem í hönd fóru, og frumvarpið var
samþykkt með yfirgnæfandi meiri-
hluta á Alþingi árið 1902 og aftur
1903. í kjölfarið var Hannes Haf-
stein skipaður fyrsti ráðherra ís-
lands með búsetu í Reykjavík.
Lögin, sem samþykkt vora á
þinginu 1902 og 1903, tóku gildi 1.
febrúar 1904 og þann dag fengu Is-
lendingar heimastjórn. Þar með var
náð þeim áfanga að framkvæmda-
valdið hafði flust inn í landið og
þjóðin fengið sjálfsforræði í svo-
nefndum sérmálum sínum.
íslendingar fögnuðu flestir gildis-
töku heimastjórnarlaganna af heil-
um hug. Stjómmálamenn deildu að
vísu um tiltekin atriði í lögunum, og
þær deilur áttu eftir að jeiða til
harðra átaka á næstu árum. I hugum
alls þorra þjóðarinnar táknaði gildis-
taka laganna og embættistaka
Hannesar Hafstein hins vegar mik-
ilsverðan sigur í sjálfstæðisbarátt-
unni. Sá sigur efldi þjóðihni kjark og
einnig verður að hafa í huga, að um
svipað leyti og Islendingar fengu
heimastjórn urðu tímamót í atvinnu-
og samgöngumálum, og urðu þau
enn til þess að auka bjartsýni
manna. Vélvæðing fiskiskipaflotans
hófst árið 1902 og 1905 kom til lands-
ins fyrsti gufutogarinn í eigu íslend-
inga. Árið 1904 tók til starfa nýr
banki, íslandsbanki hinn eldri, og
færði umtalsvert erlent fé inn í land-
ið. Árið 1906 var svo lagður sæsími
til Islands og landssími um nánast
allt land á næstu árum. Framfarirn-
ar blöstu hvarvetna við, ferskir vind-
ar blésu um samfélagið og Islending-
ai' höfðu fulla ástæðu til að vænta
þess, að með innlendri stjórn færu
nýir og betri tímar í hönd.
I I I
Ekki leikur á tveim tungum, að
flestir Islendingar árnuðu Hannesi
Hafstein fararheilla, er hann tók við
ráðherradómi í ársbyrjun 1904. En
hinir voru líka margir, sem töldu, að
með valdatöku Hannesar og Heima-
stjórnarflokksins hefði gamla emb-
ættis- og valdastéttin í Reykjavík
náð að festa sig í sessi og tryggt sér
öll völd og ítök í íslensku þjóðlífi
með dyggum stuðningi danski'a
stjórnvalda. Heimastjómin væri að-
eins gamalt vín á nýjum belgjum,
nýir menn, sem staðið hefðu fyrir
nýrri stjórnmálahugsun, leyst hnút
stjórnarskrármálsins á Alþingi og
lagt granninn að endurreisn og ný-
sköpun íslenskra atvinnuvega,
hefðu orðið undir á úrslitastundu.
„Kjötkatlastóðið" hefði enn á ný
hrifsað öll bestu sætin. Þetta við-
horf kemur glöggt fram í bréfi, sem
dr. Valtýr Guðmundsson ritaði mági
sínum og trúnaðarvini, Jóhannesi
Jóhannessyni alþingismanni og
bæjarfógeta á Seyðisfirði 21. nóv-
ember 1903, en þá var orðið ljóst, að
Hannes Hafstein yi'ði skipaður ráð-
herra. I bréfinu segir:
„Hvernig á nú að snúast við nýju
stjóminni af okkar hálfu? Mér finst
sjálfsagt að reyna að halda saman
og mynda opposition. En varlega
verður að fara í byrjun í blöðum
okkar. Segja sem svo, að við höfum
enga trú á þessari stjóm, hún verði
áframhald af gamla klikkureg-
imentinu víkverska, sem Hannes
Hafstein sé svo samtvinnaður við
ættar- og mægðaböndum og eigi
upphefð sína að þakka. - En látum
hann nú sýna hvað hann hefur í
pokahorninu. Sé það gott og reynist
hann betur en við væntum, þá sé
sjálfsagt að styðja stjórn hans til
alls sem landinu megi að gagni
verða. En verði annað upp á ten-
ingnum sé jafnsjálfsagt að reyna að
steypa honum sem fyrst af stóli og
setja annan heppilegri í staðinn."
Með þessum orðum er Valtýr í
raun að leggja til við flokksbræðm-
sína, að rekin verði ábyrg stjórnar-
andstaða og orð hans hljóma fremur
eins og þau væra rituð á síðari hluta
20. aldar en í upphafi hennar. I orð-
um Vpltýs felst í raun viðurkenning
á méginreglum þingræðisins og
þeim leikreglum, að gefa beri nýrri
stjóm tækifæri til að sýna hvað í
henni búi.
En var þess að vænta að Islend-
ingar tileinkuðu sér slíkar reglur
þegar í stað, og hvemig áttu þeir að
haga stjórnarandstöðu sinni? Old-
um saman hafði þjóðin búið við ein-
veldis- og embættismannastjórn.
Alþingi hafði að sönnu haft löggjaf-
ar- og fjárveitingarvald í þrjá ára-
tugi, þegar hér var komið sögu, en
reynsla af eiginlegri stjóm landsins
var takmörkuð og í hugum margra
var stjórnarandstaða hið sama og
að halda uppi andófi og kröfugerð á
hendur Dönum. I þessu efni hafði
dr. Valtýr ef til vill nokkra sérstöðu
vegna náinna kynna af stjórnmál-
um í Danmörku og víðar í Evrópu.
Orð hans í bréfinu til Jóhannesar
eru hins vegar athyglisverð, ekki
síst þegar þess er gætt, að þegar
hann skrifaði þau, var baráttan
gegn fyrirkomulagi heimastjórnar-
innar þegar komin af stað og sitt-
hvað bendir til þess, að Valtýr hafi
sjálfur átt drjúgan þátt í að hrinda
henni úr vör. Fyrst stað gat ýmis-
legt bent til þess, að þessi barátta
snerist öðra fremur um lagaþræt-
ur. Þegar nánar er að gáð, verður
hins vegar ljóst, að sóknin að næsta
áfanga í sjálfstæðismálinu: fullveldi
Islands og fullu stjórnmálalegu
jafnrétti á við Dani, hófst í raun
jafnskjótt og heimastjórnarlögin
voru samþykkt í fyrra sinni á AI-
þingi sumarið 1902. Þar fóru
frændur og lærisveinar Jóns Sig-
urðssonar í fararbroddi.
Á meðan Alþingi fjallaði um
heimastjómarlögin sumarið 1902
birtust í blaðinu Isafold greinar, sem
undirritaðar vora „Hávarður
höggvandi“ og „Atli hinn rammi“.
Tilefni greinaskrifanna var það, að í
framvarpi dönsku stjómarinnar,
sem alþingismenn höfðu til umfjöll-
unar, vai- ákvæði þess efnis, að vænt-
anlegur ráðherra Islands skyldi eiga
sæti í danska ríkisráðinu. Fyrir alda-
mótin höfðu andstæðingar dr. Valtýs
Guðmundssonar gagnrýnt hann
harðlega fyrir að vilja fallast á hlið-
stætt ákvæði og nú átaldi höfundur
greinanna í Isafold heimastjórnar-
menn á þingi fyrir að vilja gleypa við
ákvæðinu, sem þeir hefðu áður
barist svo harkalega gegn. Greinam-
ar, sem dr. Valtýr var sjálfur höf-
undur að, urðu kveikjan að miklum
pólitískum átökum, sem mótuðu
mjög alla stjórnmálabai'áttu hér á
landi næstu árin.
Heimastjómarlögin fólu í sér
stjórnarskrárbreytingu og þegar