Morgunblaðið - 03.01.2000, Qupperneq 76

j>76 MÁNUDAGUR 3. JANÚAR 2000
1913 2000
íslendingar verða
að eignast haf-
rannsóknarskip
Morgunblaðiö/Ólafur K. Magnússon
Arásin á Alþingishúsið
1 9 4 9 • Alþingi samþykkti inngöngu íslands í Atlantshafsbandalag-
iö á fundi hinn 30. mars 1949. Kommúnistar mótmæltu og múgur
réöst á Alþingishúsið og nokkrir lögreglumenn særðust. Myndin er
tekin þegar lögregla, búin kylfum og svörtum stálhjálmum, beitti
táragasi á Austurvelli framan við þinghúsið til að hrekja andstæðinga
aðildarinnar að NATÓ á brott.
eftir HERMANN
EINARSSON
1946
íslendingar eru meðal bestu fisk-
veiðiþjóða í Evrópu, en sú eina, sem
aldrei hefir starfrækt hafrannsókn-
arskip; eigum við þó meira undir
sjávarafla en nokkur önnur Evrópu
þjóð. Virðist augljóst að erlendis er
nú að hefjast nýtt tímabil í fiski-
rannsóknum, markað dýpri skiln-
ingi þjóðanna á nauðsyn vísinda-
legrar þekkingar á hafinu, svo og
lifnaðarháttum fiskanna og lífsskil-
yrðum. Skal hjer í stuttu máli skýrt
frá því helsta, er aðrar þjóðir gera
fyrir þessa vísindastarfsemi.
Norðmenn eiga nú 6 rannsóknar-
skip eða báta. Á fyrri hluta þessa
árs hafa þeir gert út eftirtalda leið-
^angra:
1. Rannsóknarskipið „Johan
Hjört“ fór í þorskrannsóknarleið-
angur á Lofotveiðarnar undir stjórn
Eggvins ráðunauts.
2. Dr. Devold fór á leigðu skipi,
„Hermann Friele“, á rækjumiðin til
framhaldsrannsókna á nothæfni
rækju til beitu.
3. Flotastjórnin lagði til korvett-
una „Egelandtime“ til athugunar á
nothæfni „Asdic“ áhaldsins til fiski-
leitar, sjerstaklega síldarleitar og
var þar til leiðsagnar Einar Lea,
ifciinn víðfrægi síldarfræðingur
Norðmanna.
Loks skal þess getið, að nú er að
rætast úr langþráðri ósk norskra
fiskifræðinga, þar eð ákveðið hefir
verið, að hvalveiðaskip, sem var í
smíðum, skuli breytt í nýtísku haf-
rannsóknarskip. Verður það tilbúið
á þessu ári. Skipið er 51 m. á lengd,
8.7 m. á breidd og 5.2 m. á dýpt,
með tveim vjelum, samtals 1200
hestöfl. Verður þetta með stærri
hafrannsóknarskipum og mun not-
hæft til úthafsrannsókna á öllum
tímum árs.
Danir urðu fyrstir til, eftir stríð-
ið, að gera út hafrannsóknarleið-
angur til fjarlægra hafsvæða.
VDönskum vísindamönnum var
fengin til afnota stór lystiskúta,
„Atlantide", og fóru þeir á vegum
Dýrasafnsins í Kaupmannahöfn til
vesturstrandar Afríku, til rann-
sókna á fiski og botndýralífi þar
um slóðir. Danir eiga 3 hafrann-
sóknarskip, sem eingöngu sinna
fiskirannsóknum og vísindalegum
hafrannsóknum.
1. „Biologen“, heldur lítið skip,
enda eingöngu notað við rannsóknir
í næsta námunda við Danmörku,
Eystrasalti, Sundunum og
Kattegat-Skagerak.
2. ,Adolf Jensen" (mótorbátur),
um 40 smálestir, fullgerður á þessu
ári og ætlaður til rannsókna við
Grænland, í námunda við land og
innfjarða. Fór fyrstu för sína til
Grænlands í sumar og mun starfa
þar á hverju sumri framvegis.
3. „Dana“, fullkomnasta hafrann-
sóknarskip sem Evrópuþjóðir eiga
nú, smíðað árið 1938, kringum 500
smálestir að stærð. Á því hafa nú
verið gerðar gagngerðar endurbæt-
ur og fer það í fyrsta rannsóknar-
leiðangur sinn eftir stríð til
Færeyja og Islands í september
byrjun í ár.
Meðan viðgerðin á „Dana“ fór
fram var leigður stór mótorbátur,
sem stundað hefir fiskirannsóknir á
Norðursjónum í allt sumar.
Aðalrannsóknarskip Svía er
„Skagerak", sem verið er að endur-
bæta. Svíar undirbúa nú fjölþættan
hafrannsóknai’leiðangur til Kyrra-
hafsins, undir stjórn Próf. Hans
Petterson, Göteborg. Með nýju
áhaldi á einkum að kanna jarðlög
botnsins í djúphafinu, en auk þess
munu mörg önnur viðfangsefni al-
menns vísindalegs eðlis verða tekin
til meðferðar.
Enn fremur hafa Svíar tvö önnur
skip, sem stunda fiskirannsóknir.
Fjöldi rannsóknarskipa annarra
þjóða, sem eru meðlimir alþjóðahaf-
rannsóknarráðsins, er eins og hjer
segir:
England 4.
Skotland 2.
Pólland 1.
Frakkland 1.
Belgía 1.
Irland, Spánn og Portugal eiga
ekkert en þau eiga öll rannsóknar-
skip í smíðum.
Island á ekkert og ekkert í smíð-
um.
Þá er vitað, að flest ofangreindra
landa undirbúa byggingu nýrra
rannsóknarskipa eða eiga þau þeg-
ar í smíðum.
Um Bandaríkin, Kanada og Jap-
an eru heimildir ófullkomnar, en um
langt skeið hafa allar þessar þjóðir
lagt mikla stund á hafrannsóknir.
Þannig höfðu Japanar að minnsta
kosti 5 rannsóknarskip til úthafs-
rannsókna, kringum Caroline-eyjar,
sem unnu að aukningu túnfiskveiða
þar um slóðir. Auk þess höfðu þeir
rannsóknarskip á næstu miðum og
eins við Alaska.
Bandaríkin áttu aðeins fá rann-
sóknarskip fyrir stríð, en Truman
forseti hefir nýlega falið innanríkis-
ráðuneytinu að undirbúa byggingu
10 rannsóknarskipa til úthafsrann-
sókna.
Þá áttu og Ráðstjórnarríkin ein 3
eða 4 rannsóknarskip fyrir stríð, en
ekki er kunnugt um fyrirætlanir
þeirra nú.
Af þessu yfirliti er augljóst, hve
mikla áherslu aðrar þjóðir leggja á
það, að búa fiskirannsóknunum sem
fullkomnust vinnuskilyrði og allar
helstu fiskveiðaþjóðir eiga nú eitt
eða fleiri rannsóknarskip, sem eru
það sjósterk og stór, að þau geta
stundað fiskirannsóknir allan ársins
hring, jafnt á úthafi, á grunnum og
innfjarða.
Meðan við Islendingar eigum
ekkert rannsóknarskip, er okkur
nauðugur kostur að framkvæma
rannsóknir á allt annan hátt en allir
aðrir, eða rjettara sagt, takmarka
okkur við þröng svið, sem hljóta að
gefa mjög ófullnægjandi árangur.
Þannig verður nær öll gagnasöfnun
að fara fram í landi á ýmsum
verðtöðvum, og hefir það jafnvel
reynst furðu erfitt, sökum áhuga-
leysis og fólkseklu, auk mikils
kostnaðar. Til frekari samræmingar
og stöðugs eftii’lits með þessu
starfi, hefði það verið talsvert hag-
ræði að hafa sterkan bíl til umráða,
en þrátt fyrir ítrekaðar tilraunir í
þá átt, virðist algerlega ómögulegt
að fá þá ósk uppfyllta. Togaraskip-
stjórar hafa oftast reynst ófáanlegir
til þess að afla okkur gagna, sjer-
staklega á ísfiskveiðum, þegar fisk-
urinn er ekki hausaður og ekki bor-
inn á land fyrr en erlendis. En það
sem mestu máli skiptir er, að við
getum ekki haldið áfram þeim vís-
indalegu undirbúningsrannsóknum,
sem eru frumskilyrði þess, að vís-
indagreinin hafi öruggan grundvöll
til þess að byggja á. Engin ástæða
er til þess að draga neinar dulur á,
að í fiskirannsóknum er leiðin að
settu marki oft bæði löng og torsótt.
Vísindagreinin má ekki, að áliti þes
sem þetta ritar, miða starf sitt ein-
göngu við það, sem virðist geta haft
beinan hagnað í för með sjer. Þetta
er að vísu sjónarmið, sem alltaf
verður að hafa hugfast, en mikil-
vægara er að kynnast sem best lífs-
skilyrðum hafsins við ísland, því að
á annan hátt verður ekki komst að
vísindalegum niðurstöðum, sem
ekki sjeu byggðar á bollaleggingum,
heldur þekkingu.
Nú þegar við höfum að mestu
leyti tekið að okkur fískirannsóknir
á íslenskum miðum verðum við að
leitast við að framkvæma þær í
framhaldi fyrri rannsókna, sem lagt
hafa trausta undirstöðu að frekai’a
starfi. Skal í örstuttu máli skýrt frá
þróun þessara rannsókna, verkefn-
um okkar til frekari skýringar.
Fyrsti hafrannsóknarleiðangur á
íslensk mið var „Ingólfs“-leiðangur-
inn danski, laust fyrir síðustu alda-
mót. Hann var eingöngu vísindalegs
eðlis, og eru ennþá að birtast rit-
gerðir um árangur hans. Á eftir
þessari almennu vísindalegu starf-
semi komu svo rannsóknir Johs.
Schmidts á „Thor“ og seinna á
„Dönu“ og loks á nýju „Dönu“ undir
stjóm A Vedel Tanings. Fastir liðir
í þessum fiskirannsóknum voru eft-
irfarandi athuganir:
1. Sjórannsóknir. Reynt var að
fylgjast með hitabreytingum hafs-
ins, rannsaka strauma og önnur at-
riði, sem þóttu líkleg til að hafa
áhrif á útbreiðslu tegundanna. Hef-
ir fiskideildin fengið allar þessar at-
huganir til umráða, til samanburðar
við ástandið eins og það er nú, ef
unnt skyldi verða að halda þessum
rannsóknum áfram, en á því er brýn
nauðsyn.
2. Plöntusvifrannsóknir. Þær hafa
farið fram á ýmsum tímum sumars,
þegar leiðangrar hafa heimsótt okk-
ur, og er árangurinn birtur m.a. í
ritgerð próf. E. Steemann Nielsens
og doktorsritgerð Finns Guðmunds-
sonar.
3. Dýrasvifrannsóknir byggjast
líka á gögnum rannsóknarskipanna
og á þeim hefir dr. P. Pespersen
byggt ritgerð sína um rauðátuna og
jeg doktorsritgerð mína um ljósát-
una. Á þeim gögnum hvíla líka und-
irstöðurannsóknir Johs. Schmidts á
fiskiseiðum, sjerstaklega þorsk-
fiskanna.
4. Á hafrannsóknarskipi er mögu-
legt að athuga allan aflann og
greina nákvæmlega hlutfall tegund-
anna og, þegar um sama skip er að
ræða, bera saman magn þeirra frá
einu tímabili til annars. Á slíkum
gögnum byggjast rannsóknir, sem
miða að friðun vissra svæða eins og
t.d. Faxaflóa. Slík gögn fylla þær
eyður, sem skapast með því að
safna gögnum eingöngu á verstöðv-
um.
5. Botndýrarannsóknir, sem miða
að því að athuga magn og útbreiðslu
fæðudýra botnfiskanna, er ekki
hægt að stunda nema á rannsóknar-
skipi. Á slíkum gögnum byggjast
rannsóknir próf. R. Spárck’s og
mínar á botndýrum.
6. Danir hafa merkt fiska í stórum
stíl og með frábærum árangri. Á
þessum gögnum byggist sú vit-
neskja, sem við höfum um göngur ís-
lenska þorsksins til Grænlands, og
lýst er í ritgerðum dr. Tánings, próf.
Jensens og mag. Poul Hansens.
Eins og fyrr segir, hefir fiski-
deildin, allt frá stofnun sinni, eink-
um stuðst við gögn, sem aflað er,
þegar fiskurinn er kominn á land.
Hefir Ami Friðriksson og starfslið
hans safnað miklu af verðmætum
upplýsingum um íslenska síldar-
stofna, og eftir mætti hefir verið
unnið að því að afla gagna um aðra
nytjafiska, sjerstaklega þorsk, ýsu,
upsa og skarkola. Ami Friðriksson
hefir nýlega birt árangur síldarran-
sóknanna í ritum fiskideildarinnar,
þar sem hann rökstyður mjög at-
hyglisverðar kenningar um göngur
sfldarinnar.
Þáttum fiskirannsóknanna verð-
um við nú að gera þau skil, sem
ástæður frekast leyfa, en við verð-
um þar til öðravísi skipast, að beina
starfsemi okkar að rannsóknum á
kyneinkennum stofnanna, sjerstak-
lega sfldar og þorsks, og eins að
fylgjast með styrk árganganna á
grandvelli þeirra gagna, sem nú er
hægt að afla.
Verður gott grasár?
eftir PAL
BERGÞÓRSSON
1986
Nú benda líkur til þess að þetta sumar
verði grasgefið. Þeir bændur sem eru vel
staddir með fyrningar ættu að geta komist
af með tvo þriðju af þeim áburði, sem al-
mennt var borinn á í fyrravor.
Það hefur sýnt sig, að góður heyfengur
bregst varla þegar veturinn hefur verið
4 mildur, og eftir harðan vetur er það undan-
tekning, að heyskapur verði ekki í lakara
lagi. Dæmi um þetta sést á þeirri teikningu,
sem hér fylgir af vetrarhita í Stykkishólmi
og meðalheyfeng á öllum búreikningabýlum
landsins árin 1974-1984. Að þessu sinni var
meðalhitinn í október-apríl í Stykkishólmi
1,1 gráða, sá sami og hann var að meðaltali á
góðæraskeiðinu 1931-1960. Þetta er 1,6 stig-
"P ► um meiri hiti en var að jafnaði köldu vet-
uma, sem enduðu 1981-1983 og 1979. í fyrra
bragðu margir á það ráð eftir mikið grasár
1984 að draga úr notkun tflbúins áburðar, að
meðaltali um 10% á öllu landinu. En sam-
kvæmt reynslu af vetrarhita og heyfeng sýn-
ist mér samt að töðufall verði nú um 15%
meira en þarf til vetrarfóðurs handa þeim
búpeningi, sem nú er í landinu að óbreyttum
áburði. Mér þykir lfldegast að taðan verði nú
4,25 mflljónir rúmmetra, talin í þurrheyi, en
þá er rúmmetri votheys álitinn jafngilda
tveimur af þurrheyi. Búféð tel ég að hafa
verið 117,6 þúsund kvígildi um áramót
(mjólkandi kýr 1 kvígildi, aðrir nautgripir
0,4, sauðkindin 0,08 og hrossið 0,20 kvígildi).
Síðustu 10 ár hefur heyskapur numið 31,5
rúmmmetram á kvígildi að jafnaði. Sam-
kvæmt því er þörfin fyrir vetrarfóður 3,7
mflljónir rúmmetra, 13% minni en lfldegur
heyfengur að óbreyttum áburði. Þess vegna
ætti nú að vera hægt að spara mikinn áburð.
Sá bóndi, sem telur sig nú eiga nógar
fyrningar, getur komist af með 65% af þeim
tilbúna áburði sem notaður var í fyrra, ef
hann nýtir allan búfjáráburð. Þó gæti verið
hagkvæmt að draga ekki nema 20% af köfn-
unarefninu, en 70% af fosfór og kalíum í tfl-
búnum áburði. Mest hey fæst fyrir áburð-
inn með því að bera hann á allt túnið, frem-
ur en að skilja eftir hluta þess.
Sá bóndi sem á nú engar fyrningar má
ekki bera minna á en í fyrra, en þá ætti
hann líka að geta aflað heyja sem era 15%
meiri en þarf tfl vetrarfóðurs, ef allur bú-
fjáráburður er líka nýttur.
Að öllu samanlögðu sýnist mér, að bænd-
ur geti nú dregið úr áburðarkostnaði sem
nemur 200 milljónum króna og verið þó
birgir af heyjum í haust, jafnvel þó að búfé
verði ekki fækkað. Flestir munu þó telja
líklegt, að það verði gert vegna markaðserf-
iðleika.
En í lokin skaðar ekki að minnast þess,
hvað heygæði era mikils verð. Hvers vegna
ekki að veija þeim fjármunum, sem hægt er
að spara í áburðarkaupum, til þess að bæta
aðstöðu til votheysverkunar? Með því
vinnst þá líka, að hægt verður að minnka
kjarnfóðursgjöf næsta vetur, að meina-
lausu. Og þann væntanlega sparnað má
þess vegna líka leggja í undirbúning vot-
heysgerðar, tfl þess að auka öryggi og sam-
keppnishæfni landbúnaðarins í framtíðinni.
Þess má svo geta, að allar tilraunir sýna, að
því meiri verður sprettan sem fyrr er borið
á á vorin, helst um leið og vel fært er orðið
um völlinn. Það verður fyrst á gömlu vall-
lendi og móatúnum, síðar á flötum mýrar-
túnum.
Þeim, sem kynnu að vflja athuga betur á
hverju ég byggi þessar hugleiðingar, skal
bent á greinar í Frey 1985 bls. 286 og 989,
ennfremur greinar, sem þar er vísað tfl.